Celiakia

Celiakia to przewlekła choroba, w której na skutek reakcji autoimmunologicznej po spożyciu glutenu dochodzi do uszkodzenia błony śluzowej jelita cienkiego. Gluten występuje w najczęściej wykorzystywanych w naszym kraju zbożach: pszenicy, życie, jęczmieniu i owsie. Osoby chore na celiakię najczęściej mają dolegliwości żołądkowo-jelitowe, takie jak biegunka. Ponadto występują u nich inne objawy, także spoza układu pokarmowego. Leczenie polega na stosowaniu przez całe życie diety bezglutenowej.

Diagnozę stawia się zwykle na podstawie opisanych objawów, badań krwi na obecność specjalnych przeciwciał oraz gastroskopii żołądka i jelita cienkiego. Poprawa stanu zdrowia po wprowadzeniu diety bezglutenowej dodatkowo potwierdza diagnozę.

Leczenie celiakii polega przede wszystkim na stosowaniu diety bezglutenowej. Opiera się ona na wyeliminowaniu pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa i orkiszu. Można stosować wszystkie pozostałe rodzaje mąki, ziarna i semoliny, a także czyste, niezmieszane artykuły ze wszystkich innych grup żywności. Za produkty bezglutenowe uważa się ziemniaki, kukurydzę, ryż, proso, komosę ryżową, amarantus, kaszę gryczaną.

Alergia na pszenicę

Alergia na pszenicę, w przeciwieństwie do celiakii, jest reakcją alergiczną na niektóre białka występujące w pszenicy. Objawy, które występują po zjedzeniu produktów pszennych lub wdychaniu pyłu mąki pszennej przypominają dolegliwości typowe dla innych alergii pokarmowych. Częstą reakcją jest zaczerwieniona, obrzęknięta i swędząca błona śluzowa jamy ustnej. Te objawy są nazywane zespołem alergii jamy ustnej. Po spożyciu mogą wystąpić również dolegliwości żołądkowo-jelitowe, takie jak nudności i bóle brzucha. Na skórze reakcja alergiczna może objawiać się swędzącą wysypką oraz pokrzywką. W przypadku ciężkiej nadwrażliwości mogą wystąpić trudności w oddychaniu i zawroty głowy. W wyniku reakcji alergicznej może dojść również do uszkodzenia układu krążenia. W najgorszym przypadku istnieje ryzyko ciężkiej, być może zagrażającej życiu, reakcji całego organizmu ze wstrząsem anafilaktycznym. Niektóre małe dzieci z opóźnieniem wzrostu, wymiotami i biegunką chorują na alergię na mleko krowie lub pszenicę.

Alergię na pszenicę można wykryć za pomocą testów skórnych lub testów z krwi na obecność przeciwciał IgE. Najskuteczniejszym sposobem leczenia jest wyeliminowanie pszenicy i jej pokrewnych odmian, takich jak orkisz. Jednak wprowadzenie diety bezglutenowej nie zawsze jest wystarczające, ponieważ również w produktach bezglutenowych mogą być obecne inne białka pochodzące z pszenicy.

Szczególną formą choroby alergicznej, która ma związek z mąką jest alergia oddechowa u piekarzy nazywana astmą piekarską. Przyjmuje się, że intensywny kontakt z pyłem mąki prowadzi do alergicznej postaci astmy oskrzelowej. W ostatnich latach środki zapobiegawcze w zakresie higieny i redukcji zapylenia w coraz większym stopniu zmniejszały częstość występowania tej choroby.

Nadwrażliwość na gluten/pszenicę (nietolerancja glutenu/pszenicy)

Oprócz celiakii i alergii na pszenicę istnieje jeszcze jedna forma nietolerancji na składniki pszenicy znana jako nadwrażliwość na gluten/pszenicę. Mimo że objawy mogą być bardzo podobne, przyjmuje się, że nie jest to choroba alergiczna ani autoimmunologiczna. Osoby z nadwrażliwością na pszenicę po zjedzeniu produktów pszennych cierpią na utrzymujące się od kilku godzin do kilku dni dolegliwości, takie jak bóle brzucha, wzdęcia i biegunka. Występują również bóle głowy i zmęczenie. Warunkiem rozpoznania nadwrażliwości na pszenicę jest wyraźna poprawa stanu zdrowia po wyeliminowaniu z diety produktów pszennych oraz wykluczenie w badaniach celiakii i alergii na pszenicę. Najskuteczniejszym sposobem leczenia tego typu nadwrażliwości jest początkowo zastosowanie diety bezglutenowej. Po ustąpieniu objawów można stopniowo wprowadzać produkty pszenne do jadłospisu, aby sprawdzić, jakie ilości są tolerowane i nie powodują dolegliwości.

Zalecenia żywieniowe

W przypadku celiakii należy stosować dietę bezglutenową, aby zapobiec uciążliwym dolegliwościom i uszkodzeniu śluzówki w jelicie cienkim. Alergia na pszenicę może dodatkowo wymagać wyeliminowania innych produktów, jeśli jest powodowana również przez inne białka zawarte w pszenicy. W zależności od nasilenia objawów zarówno osoby z celiakią, jak i alergią powinny rozważyć konsultację żywieniową.

Obecnie w niemal wszystkich sklepach spożywczych można znaleźć wiele produktów bezglutenowych. Niektóre piekarnie oferują chleb bezglutenowy. Ponadto wiele restauracji ma w menu bezglutenowe dania. Na liście składników musi znaleźć się informacja, czy dana żywność zawiera ziarna lub mąkę z glutenem. Żywność wieloskładnikową bez podanego składu należy traktować z ostrożnością.

Naturalnie bezglutenowe są następujące rodzaje mąki:

• kukurydziana, ryżowa, gryczana, sojowa, ziemniaczana, gryczana i mączka chleba świętojańskiego
• inne produkty zbożowe i ziarna: proso, czysty owies, suszona pulpa buraczana, siemię lniane, błonnik ziemniaczany, nasiona sezamu, nasiona słonecznika, mak, tapioka, komosa ryżowa, amarantus, sago, grys kukurydziany.

Mieszanki mąk bezglutenowych różnią się smakiem i składem. Można eksperymentować z różnymi odmianami. Należy jednak pamiętać, że mieszanki mąk mogą zawierać inne alergeny, np. soję. Owies jest bezglutenowy, ale często zanieczyszczony innymi ziarnami, które zawierają gluten. Dlatego należy używać tylko owsa, który jest oznaczony jako czysty lub bezglutenowy.

Konsekwencje dla żywienia

Przy prawidłowo skomponowanej i zbilansowanej diecie bezglutenowej nie dojdzie do niedoborów. Jeśli spożycie błonnika jest zbyt niskie, można temu przeciwdziałać, wprowadzając do codziennego jadłospisu więcej owoców i warzyw. W wielu przypadkach odżywianie jest sprawdzane podczas wizyt kontrolnych w dalszym postępowaniu.

Dodatkowe informacje

Lista kontrolna i objawy

• Czy mam nietolerancję lub alergię pokarmową?
• Lista kontrolna dla dzieci z nietolerancją/alergią pokarmową
• Dziennik żywieniowy

Alergia na gluten i pszenicę

• Alergia
• Alergia, przyczyny
• Wstrząs anafilaktyczny
• Alergia na białko mleka krowiego
• Alergia/nietolerancja jaj
• Alergia/nietolerancja soi
• Alergia/nietolerancja warzyw i roślin strączkowych
• Alergia/nietolerancja orzechów, migdałów i nasion
• Alergia/nietolerancja pokarmowa – informacje dla personelu medycznego
• Alergia i nietolerancja pokarmowa u dorosłych – informacje dla personelu medycznego

Nietolerancja glutenu (celiakia)

• Cceliakia)
• Celiakia, przyczyny
• Celiakia, objawy
• Celiakia, diagnostyka
• Celiakia, leczenie
• Celiakia, zalecenia żywieniowe
• Celiakia – informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Magda Łabęcka, lekarz, Kraków (edytor)
• Jonas Klaus, lekarz, Fryburg Bryzgowijski