Co to jest alergia na jad owadów?

Definicja

Niemal u każdego po użądleniu owada występuje ból, obrzęk i swędzenie w miejscu użądlenia. Jednak u niektórych osób użądlenia owadów wywołują reakcje alergiczne na jad, zwykle po użądleniu przez pszczołę lub osę.

Reakcja alergiczna może objąć mniejszy lub większy obszar tkanek wokół miejsca użądlenia. Nazywa się to dużym odczynem miejscowym lub rozległą (nadmierną) reakcją miejscową. Często przyczyną są również użądlenia komarów lub muchówek.

Jednak u niektórych osób po użądleniu przez owada występują ostre i ciężkie reakcje nadwrażliwości w obrębie całego ciała. Noszą one nazwę reakcji anafilaktycznej i są stanem nagłego zagrożenia.

Po wystąpieniu ciężkiej reakcji alergicznej należy przeprowadzić wnikliwą diagnostykę z omówieniem zapobiegania, długotrwałego leczenia (odczulania) i postępowania w przypadku kolejnego użądlenia.

Objawy

U osób z alergią na jad owadów po użądleniu występuje nadmierna reakcja immunologiczna. Może się ona objawiać miejscowo (w miejscu użądlenia) i/lub ogólnoustrojowo (dolegliwości w obrębie całego ciała).

Nadmierna reakcja miejscowa

• Znaczny obrzęk (po użądleniu komara, gza, pszczoły lub osy, np. wielkości ponad 10 cm), utrzymujący się przez kilka dni.
• Mogą wystąpić łagodne dolegliwości ogólne, np. gorączka.
• Czasami może również dojść do zapalenia naczyń limfatycznych, które objawia się jasnoczerwoną linią wychodzącą od zaczerwienienia i obrzęku. Dawniej nazywano to mylnie „zakażeniem krwi”, ale to nie jest oznaka zakażenia i ustępuje samoistnie.
• Bardzo rzadko miejscowy obrzęk po użądleniu owada w okolicach dróg oddechowych może doprowadzić do groźnego zwężenia dróg oddechowych.

Reakcja ogólnoustrojowa

Reakcję całego ciała wywołuje zwykle pojedyncze użądlenie pszczoły lub osy. Typowe objawy to:

• Początek 10–30 minut po użądleniu (może być też wcześniej lub później).
• Reakcje skórne: swędzenie, silne zaczerwienienie, powstawanie bąbli, silny obrzęk. Reakcje skórne mogą również nie występować lub szybko mijać.
• Dolegliwości żołądkowo-jelitowe
• Dolegliwości sercowo-naczyniowe
• Trudności z oddychaniem

Dolegliwości sercowo-naczyniowe i problemy z oddychaniem mogą się gwałtownie nasilić w krótkim czasie i stać się zagrożeniem dla życia. Mówimy wtedy o reakcji anafilaktycznej, która jest stanem nagłego zagrożenia!

Przyczyny

Alergia to reakcja immunologiczna na substancje (alergeny), które u większości ludzi nie powodują żadnych problemów. Pierwszy kontakt z substancją (alergenem) powoduje uczulenie układu odpornościowego. Organizm wytwarza przy tym przeciwciała, które po ponownym kontakcie z alergenem aktywują nadmierną odpowiedź immunologiczną, czyli reakcję alergiczną.

Rozróżnia się kilka rodzajów reakcji alergicznych. Najcięższa nadwrażliwość natychmiastowa, która może obejmować cały organizm i wystąpić w ciągu kilku minut, jest określana jako reakcja anafilaktyczna (anafilaksja).

Pszczoły i osy

Osy i pszczoły należą do najczęstszych czynników wywołujących reakcje alergiczne w Europie. Rzadko takie reakcje wywołują również inne gatunki os, klecanki, szerszenie, trzmiele, mrówki, komary lub gzy.

Po użądleniu przez pszczołę lub osę do skóry przedostają się niewielkie ilości jadu. Układ odpornościowy osób z alergią na jad owadów nadmiernie reaguje na niektóre składniki jadu. Reakcja może ograniczać się do miejsca użądlenia (reakcja miejscowa) lub wpływać na cały organizm (reakcja ogólnoustrojowa). Mogą wystąpić reakcje krzyżowe, ponieważ jad pszczół, os i trzmieli ma podobny skład.

Komary

Miejscowe reakcje alergiczne na ukąszeniu przez komara wywołują składniki śliny komara, na które 75% populacji reaguje powstawaniem bąbli w krótkim czasie po ukąszeniu. U około połowy z tych osób nieco później tworzą się drobne grudki.

Czynniki ryzyka

Wyższe ryzyko ciężkiej reakcji alergicznej występuje u osób, które:

• na co dzień często mają do czynienia z osami/pszczołami lub spędzają dużo czasu na zewnątrz (sprzedawcy owoców, sprzedawcy w piekarniach, pracownicy leśni, ogrodnicy, rolnicy, pracownicy budowlani, kierowcy ciężarówek)
• doświadczyły już kiedyś reakcji anafilaktycznej po użądleniu przez owada
• chorują na astmę lub choroby serca i układu krążenia
• regularnie przyjmują beta-blokery (również krople do oczu), inhibitory ACE lub niektóre leki przeciwbólowe
• mają podwyższone niektóre parametry w badaniach krwi (poziom tryptazy w surowicy, liczba komórek tucznych)

Częstotliwość występowania

Reakcje miejscowe po ukąszeniu przez komara są bardzo częste. Nawet 1/4 populacji wykazuje nasilone objawy w miejscu użądlenia przez pszczołę lub osę.

Alergia na jad pszczoły lub osy jest w Europie najczęstszą przyczyną ciężkiej reakcji anafilaktycznej u osób dorosłych i drugą najczęstszą u dzieci. Około 1–4% osób co najmniej raz w życiu doświadcza reakcji anafilaktycznej po użądleniu przez pszczołę lub osę.

Badania

Źródłem istotnych wskazówek mogą być już same oględziny miejsca użądlenia i przekazanie lekarzowi następujących informacji:

• Jaki owad użądlił pacjenta lub gdzie przebywał pacjent w chwili użądlenia?
• Jak przebiegała reakcja na użądlenie?
• Jakie inne objawy wystąpiły?
• Czy już wcześniej doszło do nadmiernej reakcji na użądlenie przez owada?

Jeśli jest to typowa miejscowa reakcja na użądlenie przez owada, dalsze badania nie są konieczne.

U osób, u których występuje ogólnoustrojowa reakcja na jad pszczoły lub osy, reakcje na jad owadów można zbadać za pomocą testów skórnych (test punktowy, płatkowy test śródskórny). W badaniach krwi można wykryć odpowiednie przeciwciała (IgE) przeciwko toksynom lub ich składnikom. Te badania należy przeprowadzić najwcześniej 1–2 tygodnie po wystąpieniu ostrej reakcji, a następnie ponownie po 4–6 tygodniach.

Nieprawidłowe wyniki nie oznaczają jednak automatycznie, że mamy do czynienia z alergią: dodatnie wyniki testów występują u wielu osób, ale nie mają żadnego praktycznego znaczenia. Szczegółową diagnostykę alergologiczną realizuje się więc zwykle po wystąpieniu reakcji anafilaktycznej lub u osób z wysokim ryzykiem jej wystąpienia.

Leczenie

Celem leczenia jest złagodzenie ostrych objawów, zapobieganie ciężkim reakcjom alergicznym i zapobieganie ich dalszemu występowaniu w perspektywie długoterminowej.

Leczenie zależy od intensywności reakcji alergicznej i nasilenia wcześniejszych objawów po użądleniach owada.

Doraźne leczenie miejsca użądlenia

W przypadku nadmiernych reakcji miejscowych, w zależności od ich nasilenia, w miejscu użądlenia stosuje się następujące środki:

• maści lub żele z silnie działającym glikokortykosteroidem (np. mometazonem)
• dodatkowo w razie potrzeby schłodzenie mokrym okładem
• tabletki przeciwalergiczne (przeciwhistaminowe, np. cetyryzynę)
• w przypadku silnej reakcji glikokortykoid w tabletkach przez kilka dni

Ciężka reakcja ogólnoustrojowa (anafilaksja)

Reakcja anafilaktyczna z dusznościami i zaburzeniami krążenia aż do utraty przytomności jest stanem nagłym zagrażającym życiu.

• Najważniejszym działaniem doraźnym jest domięśniowy zastrzyk z adrenaliny w mięśnie uda.
• W przypadku problemów sercowo-naczyniowych i oddechowych podaje się tlen przez maskę.
• Ponadto można podawać leki rozszerzające drogi oddechowe (np. salbutamol).
• W celu ustabilizowania krążenia konieczny może być wlew soli fizjologicznej.
• W przypadku zatrzymania krążenia wykonuje się reanimację.
• Po przywróceniu stabilnego oddechu i krążenia podaje się lek przeciwhistaminowy i glikokortykoid.

Długoterminowe zapobieganie kolejnym incydentom

Po wystąpieniu reakcji anafilaktycznej na użądlenie owada należy zapobiegać kolejnym incydentom:

• Edukacja w zakresie środków zapobiegających kolejnym użądleniom
• Działania podejmowane samodzielnie w przypadku użądlenia: aby złagodzić kolejną ciężką reakcję miejscową, pacjent otrzymuje glikokortykosteroid i lek przeciwhistaminowy, które powinien przyjąć w razie potrzeby. Jeśli doszło do reakcji anafilaktycznej, pacjent otrzymuje identyfikator i zestaw ratunkowy oraz zostaje przeszkolony. Zestaw ratunkowy zawiera autostrzykawkę z adrenaliną, a także glikokortykosteroid i lek przeciwhistaminowy. Należy je zawsze mieć przy sobie, podobnie jak dołączoną pisemną instrukcję obsługi.
• U dzieci i dorosłych z natychmiastową reakcją ogólnoustrojową na jad pszczoły lub osy można przeprowadzić odczulanie (swoistą immunoterapię alergenową). Polega ona na podawaniu pod skórę coraz większych dawek jadu owadów, aż do znacznego ograniczenia lub całkowitego zaniku reakcji na użądlenie. Także po zakończeniu leczenia należy unikać ponownych użądleń i nosić przy sobie osobisty zestaw ratunkowy. U nawet 15% pacjentów efekt ochronny zanika w ciągu 5–10 lat po zakończeniu leczenia.

Co można zrobić we własnym zakresie?

Samodzielnie podejmowane działania w razie kolejnego użądlenia

Jeśli wcześniej wystąpiła nadmierna reakcja na użądlenie owada, należy jak najszybciej zażyć przepisany lek.

Osoby, u których wystąpiła już kiedyś anafilaksja, powinny poinformować krewnych, bliskich i opiekunów, jak rozpoznać jej objawy i nieść pomoc w stanie nagłego zagrożenia. Dotyczy to również użycia leków z zestawu ratunkowego, który należy zawsze mieć przy sobie. Zwróć uwagę na datę przydatności do użycia zestawu ratunkowego. U dzieci w zależności od wieku i masy ciała stosuje się różne dawki, które w miarę upływu czasu mogą wymagać dostosowania.

Pierwsza pomoc

Widząc osobę, która po użądleniu przez owada ma problemy z sercem i układem krążenia lub oddychaniem, należy zadzwonić pod numer alarmowy i udzielić pierwszej pomocy:

• Jeśli pod ręką jest zestaw ratunkowy z autostrzykawką z adrenaliną, należy jak najszybciej podać zastrzyk. Można to bez problemu zrobić przez spodnie. W tym celu należy zdjąć nasadkę ochronną, przyłożyć pomarańczową końcówkę do zewnętrznej części uda, w połowie odległości między biodrem a kolanem, i mocno nacisnąć, aż w sposób słyszalny wysunie się igła. Przytrzymać autowstrzykiwacz przez minimum 10 sekund w tej pozycji, a następnie masować miejsce wstrzyknięcia przez 10 sekund.
• W przypadku problemów krążeniowych (omdlenie, zawroty głowy) poszkodowany powinien się położyć z nogami uniesionymi wyżej, jeśli nie przeszkadza mu to w oddychaniu.
• W razie problemów z oddychaniem należy zastosować inhalator na astmę, o ile jest dostępny.
• W przypadku utraty przytomności: jeśli pacjent oddycha, należy ułożyć go w bezpiecznej pozycji na boku i regularnie monitorować oddech.
• W razie zatrzymania oddechu: natychmiast rozpocząć reanimację.
• Zadzwonić po pogotowie, jeśli nikt jeszcze tego nie zrobił.
• Ewentualnie podać dodatkowe leki z zestawu ratunkowego (lek przeciwhistaminowy i kortyzon).
• W razie potrzeby usunąć żądło, podważając je z boku paznokciem.

Bezpieczna pozycja na boku

Zapobieganie

Ważne jest, aby unikać alergenu wywołującego reakcję. Użądleniom przez pszczołę i osę można zapobiegać w następujący sposób:

• Unikać jedzenia i picia na zewnątrz, nie zrywać owoców ani kwiatów, trzymać się z dala od koszy na śmieci, zagród dla zwierząt i owoców, które spadły z drzewa.
• Myć ręce i wycierać usta po jedzeniu.
• Nie pić z butelek ani puszek, zakrywać szklanki i używać słomek do picia.
• Nie odganiać owadów od źródeł pożywienia.
• Unikać pospiesznego lub impulsywnego machania rękami i wycofać się powoli, jeśli zbliża się owad lub jeśli w pobliżu znajduje się gniazdo.

Ukąszeniom przez komary i gzy można zapobiegać, stosując moskitiery, siatki na okna, jasne ubrania i repelenty.

Rokowanie

Użądlenia przez owady powodują u wszystkich ludzi ból o różnym nasileniu w miejscu użądlenia, zaczerwienienie i obrzęk. Nasilenie objawów w przypadku wcześniejszych użądleń przez owady może wskazywać na przyszłe reakcje w przypadku użądlenia przez ten sam gatunek owada: nawet w przypadku silnych reakcji miejscowych istnieje niewielkie ryzyko wystąpienia ogólnoustrojowych reakcji alergicznych.

Dodatkowe informacje

• Wstrząs anafilaktyczny
• Alergia, odczulanie
• Alergia po użądleniu owada — informacje dla lekarzy

Autor

• Karen Zoufal, dziennikarz medyczny, Helmstedt