Informacje ogólne
Definicja
- Nadwrażliwość pokarmowa obejmuje wszystkie nietoksyczne, niepożądane reakcje na żywność. Można ją podzielić na dwie główne grupy1:
- alergie (reakcje immunologiczne)
- nietolerancje (reakcje nieimmunologiczne)2
- Mogą też występować reakcje mieszane.
- Alergie dzielą się na reakcje IgE-zależne i IgE-niezależne.3-4
- Nietolerancje obejmują reakcje enzymatyczne, farmakologiczne i psychologiczne spowodowane przez żywność.
- Nietolerancje pokarmowe są częściej podejrzewane niż obiektywnie rozpoznawane.
- Podejrzenie nietolerancji nie zawsze może być potwierdzone przez wiarygodne badania laboratoryjne.
Częstość występowania
- Bardzo zmienna
- Częstość występowania zależy od wieku i płci, atopii w wywiadzie rodzinnym, położenia geograficznego, nawyków żywieniowych i obecności innych schorzeń alergicznych.
- Najczęstszymi czynnikami wywołującymi nietolerancję pokarmową u dzieci i młodzieży są mleko i białko jaja kurzego, soja, pszenica, orzechy ziemne i orzechy włoskie.
- Alergia/nietolerancja pokarmowa zwykle objawia się przed ukończeniem drugiego roku życia.
- Wyjątkiem są reakcje na żywność w wyniku alergii krzyżowej u osób z alergią na pyłki, które mogą wystąpić w późniejszym wieku.5
ICD-10
- R19.8 Inne określone objawy i dolegliwości dotyczące przewodu pokarmowego i jamy brzusznej
- R19 Inne objawy podmiotowe i przedmiotowe dotyczące przewodu pokarmowego i jamy brzusznej
- T78.1 Inna reakcja na pokarm, niesklasyfikowana gdzie indziej
Diagnostyka różnicowa
Nietolerancja pokarmowa lub alergia pokarmowa
- Zobacz artykuł Alergia pokarmowa i nietolerancja pokarmowa.
- Alergia pokarmowa: niepożądana reakcja immunologiczna
- Nietolerancja pokarmowa: układ immunologiczny nie jest zaangażowany; powodem są np. zaburzenia przemiany węglowodanów (nieprawidłowe trawienie i/lub wchłanianie).
- Częstość występowania: chorobowość alergii pokarmowej wynosi 4,2% u dzieci i 3,7% u dorosłych.
- Objawy: w przypadku alergii możliwe są reakcje uogólnione, często skórne (pokrzywka), uderzenia gorąca, w przypadku nietolerancji pojawiają się objawy głównie żołądkowo-jelitowe.
- W badaniu fizykalnym rzadko występują istotne objawy kliniczne. Mogą występować objawy atopii (np. objaw Hertoghe'a - przerzedzenie zewnętrznej części brwi, czasami obecne w atopowym zapaleniu skóry); u dzieci może występować zahamowanie wzrastania i spadek przyrostu masy ciała.
- Diagnostyka: wywiad lekarski oraz analiza dzienniczka żywienia i występujących objawów w celu zidentyfikowania pokarmów, które je wyzwalają. W przypadku alergii możliwe jest potwierdzenie uczulenia za pomocą oznaczenia swoistych IgE lub punktowych testów skórnych.
- Leczenie: unikanie pokarmów, które powodują objawy, jednak ze względu na naturalny rozwój tolerancji u dzieci wskazana jest ponowna ocena postępowania dietetycznego (co 2 lata).
Nietolerancja laktozy
- Zobacz artykuł Nietolerancja laktozy.
- Brak lub niedobór laktazy w błonie śluzowej jelita cienkiego
- Nietolerancja pierwotna jest uwarunkowana genetycznie. Nietolerancja wtórna może wystąpić przy nieleczonej celiakii (chorobie trzewnej) lub innych chorobach jelita cienkiego.
- Częstość występowania: około 15–20%
- Objawy: kurczowe brzucha, wzdęcia. U niektórych chorych mogą wystąpić silne bóle brzucha lub biegunka.
- W badaniu fizykalnym klinicznie można stwierdzić wzdęty brzuch, wypuk bębenkowy, wzmożoną perystaltykę.
- Diagnostyka: wrodzoną nietolerancję laktozy można wykryć za pomocą badania genetycznego. Badania czynnościowe (test tolerancji laktozy, test oddechowy) mogą być wykorzystane do rozpoznania i róznicowania innych rodzajów nietolerancji.
- Leczenie: należy wykluczyć lub ograniczyć pokarmy zawierające laktozę. Przyjmowanie laktazy w razie potrzeby.
Alergia na białko mleka
- Zobacz artykuł Alergia na mleko krowie.
- Immunologiczna reakcja nadwrażliwości na białko mleka krowiego, która może być IgE-zależna lub IgE-niezależna.
- Częstość występowania: zapadalność w pierwszych 2 latach życia w Europie wynosi około 0,5%. U dorosłych występuje bardzo rzadko.
- Objawy pojawiają się zwykle w pierwszym roku życia wraz z wprowadzeniem do diety produktów z mleka krowiego. Zazwyczaj dotyczą różnych narządów, w tym skóry (pokrzywka), układu oddechowego (duszność) i pokarmowego (wymioty, kolka).
- Badanie fizykalne zwykle nie wzbudza podejrzeń; czasami płynne/wodniste stolce; w przypadkach ciężkiego niedożywienia z powodu alergii, spadek masy ciała (ocena na siatkach centylowych).
- Diagnostyka: wywiad lekarski z rodzicami (dzienniczek żywienia/objawów), ocena kliniczna (CoMiSS - Cow's Milk-Related Symptom Score; belgijski kwestionariusz oceniający nasilenie objawów w alergii na białko mleka krowieg) i doustna próba prowokacyjna; w razie potrzeby oznaczenie swoistych IgE
- Leczenie: dieta eliminacyjna z okresowymi próbami prowokacji (nabywanie tolerancji); u niemowląt zastąpienie mleka kobiecego mieszankami o wysokim stopniu hydrolizy lub alternatywnie mieszankami aminokwasowymi.
Zespół alergii jamy ustnej
- Osoby z alergią na pyłki (zwłaszcza na pyłki brzozy) mogą rozwinąć alergię krzyżową na niektóre pokarmy.
- Objawy mogą wahać się od świądu i obrzęku jamy ustnej do obrzęku naczynioruchowego.
- Różne odmiany owoców i warzyw reagują krzyżowo z różnymi rodzajami pyłków.
- Często pokarmy są lepiej tolerowane po ugotowaniu niż na surowo, a poza sezonem pylenia mogą nie powodować objawów.
Celiakia
- Zobacz artykuł Celiakia.
- Uwarunkowane genetycznie, przewlekłe, zapalne autoimmunologiczne zaburzenie jelit, które objawia się po spożyciu pokarmów zawierających gluten. W celiakii dochodzi do uszkodzenia kosmków jelitowych, które znajdują się w błonie śluzowej jelita cienkiego.
- Występuje u około 0,3% populacji europejskiej, ale liczba pacjentów z nierozpoznaną chorobą jest prawdopodobnie większa. Celiakia może po raz pierwszy pojawić się w okresie niemowlęcym i dziecięcym, ale może być zdiagnozowana w każdym wieku.
- Objawy: większość (5 na 6) osób z celiakią choruje bezobjawowo, ale mogą wystąpić objawy ze strony przewodu pokarmowego (obfite, cuchnące stolce) oraz objawy wynikające z zaburzeń wchłaniania (np. opóźnienie wzrostu, spowolnienie przyrostu masy ciała i niedokrwistość).
- Badanie fizykalne: zwykle brak charakterystycznych objawów. Można zauważyć objawy zaburzeń wchłaniania lub zaburzeń trawienia (takie jak opóźnienie wzrostu) lub opryszczkowate zapalenie skóry (dermatitis herpetiformis, choroba Duhringa — skórna manifestacja celiakii).
- Diagnostyka: testy serologiczne na obecność przeciwciał przeciwko transglutaminazie tkankowej. Do rozpoznania może być konieczna biopsja jelita cienkiego.
- Leczenie: dieta bezglutenowa przez całe życie
Pokrzywka
- Zobacz artykuł Pokrzywka i obrzęk naczynioruchowy.
- Ostra lub przewlekła reakcja skórna ze swędzącą osutką w postaci bąbla pokrzywkowego lub miejscowym obrzękiem skóry, która może być wywołana m.in. przez bodźce fizyczne, zakażenia lub alergie, lecz często występuje idiopatycznie bez możliwego do zidentyfikowania czynnika wyzwalającego.
- Częstość występowania: nawet 20% populacji zachoruje na pokrzywkę przynajmniej raz w życiu.
- Objawy: swędzące bąble pokrzywkowe o różnej wielkości i kształcie, z których każdy utrzymuje się zwykle tylko kilka godzin.
- Badanie fizykalne: różnej wielkości bąble pokrzywkowe i/lub miejscowy, czasem rumieniowy obrzęk tkanek
- Diagnostyka: wywiad lekarski i badanie przedmiotowe, ew. badania krwi, diagnostyka alergologiczna, próby prowokacyjne lub badania mające na celu wykluczenie chorób podstawowych
- Leczenie: w przypadku pokrzywki podawanie leków przeciwhistaminowych; jeśli to możliwe, eliminacja czynników wywołujących. W sytuacjach zagrożenia życia należy podać pozajelitowo leki przeciwhistaminowe, glikokortykosteroidy i adrenalinę.
Wyprysk atopowy
- Zobacz artykuł Wyprysk atopowy.
- Zależne od wieku umiejscowienie wyprysku. Typowo sucha skóra, świąd i wyprysk na twarzy, szyi i górnej części ciała, w zgięciach łokci i kolan. Im młodsze dziecko, tym częściej dolegliwości dotyczą twarzy i głowy.
- Badanie fizykalne: sucha skóra z rumieniem, w ostrych ogniskach często również z grudkami lub pęcherzykami; u niemowląt często pęcherzykowa i sącząca się w okolicy głowy („ciemieniucha”); u małych dzieci bardziej sucha i z przeczosami, zwykle w okolicach zgięciowych
- Diagnostyka: rozpoznanie kliniczne, ew. dalsza diagnostyka pod kątem alergii w zależności od wywiadu, np. przy podejrzeniu alergii pokarmowej
- Leczenie: leczenie choroby podstawowej z delikatnym oczyszczaniem skóry, emolienty i unikanie czynników wyzwalających W razie potrzeby należy stosować miejscowe glikokortykosteroidy lub inhibitory kalcyneuryny, w bardzo ciężkich przypadkach leki immunomodulujące stosowane ogólnie (leczenie w zależności od stopnia nasilenia objawów).
Opryszczkowate zapalenie skóry (choroba Duhringa)
- Zobacz artykuł Opryszczkowate zapalenie skóry (choroba Duhringa).
- Szczególna postać celiakii objawiająca się w obrębie skóry, z charakterystycznymi przewlekłymi, polimorficznymi, swędzącymi, zgrupowanymi grudkami, pęcherzykami i bąblami
- Częstość występowania: rzadkie zaburzenie, chorobowość szacowana na 10–75 przypadków na 100 000 osób
- Objawy: choroba często pojawia się nagle, ale może również rozwijać się powoli. Charakterystyczny jest silny, a nawet piekący świąd, szczególnie w okolicy łokci, kolan i pośladków.
- Badanie fizykalne: klinicznie występują pokrzywkowe bąble, zmiany grudkowo-pęcherzykowe i pęcherze.
- Diagnostyka: oznaczenie autoprzeciwciał IgA przeciw transglutaminazie tkankowej i biopsja skóry potwierdzają rozpoznanie.
- Leczenie polega na konsekwentnym stosowaniu diety bezglutenowej. Zmiany skórne bardzo dobrze reagują na dapson (trudno dostępny w Polsce).
Diagnostyka
- Diagnostyka głównie na podstawie dzienniczka żywienia i zapisanych przez pacjenta objawów.
- Dolegliwości kliniczne zależą od ilości czynnika wyzwalającego i podlegają wpływowi dodatkowych czynników.
Wywiad lekarski
- Wywiad lekarski jest podstawą w procesie diagnostycznym.
- Sporadyczne dolegliwości są często powodowane reakcjami IgE-zależnymi.
- W takich przypadkach można spodziewać się odczynów skórnych w skórnych testach punktowych i teście RAST (teście radioalergosepracji).
- Jaki rodzaj pokarmu podejrzewa się o wyzwalanie reakcji?
- Jak szybko po spożyciu pokarmu i po jakiej jego ilości występują objawy?
- Jeśli do wystąpienia reakcji potrzebna jest tylko niewielka ilość pokarmu i jeśli reakcja występuje wkrótce po spożyciu, wskazuje to na reakcję IgE-zależną.
- Jeśli kilka razy wystąpiła szybka reakcja (w ciągu kilku minut) na niewielką ilość pokarmu, najbardziej prawdopodobna jest alergia pokarmowa.
- Czy reakcja zachodzi równie szybko za każdym razem i po takiej samej ilości danego pokarmu?
- Im mniej spójny jest wywiad lekarski, tym więcej dowodów przemawia przeciwko temu, że dana reakcja wywołana jest pokarmem.
- Ile lat miało dziecko, gdy po raz pierwszy zaobserwowano reakcję? Ile lat miało przy kolejnych epizodach? Czy przed wystąpieniem pierwszych reakcji wydarzyło się coś nietypowego?
- Dziecko może reagować na składniki diety matki, które przyjmuje wraz z jej mlekiem podczas karmienia piersią.
- Jeśli u dziecka występują objawy, takie jak kolka lub wyprysk atopowy w okresie karmienia piersią, a matka zauważa, że objawy nasilają się, gdy spożywa określone pokarmy, wówczas prawdopodobna jest alergia pokarmowa/nietolerancja pokarmowa.
- W takim przypadku dziecko reaguje za każdym razem, gdy matka spożywa dany alergen.
- Kiedy dany pokarm został po raz pierwszy wprowadzony do diety?
- Jeśli reakcja wystąpi po raz pierwszy u dziecka, które spożywało dany pokarm przez dłuższy czas bez żadnych reakcji, jest mało prawdopodobne, aby właśnie ten pokarm powodował objawy.
- Wyjątkiem są reakcje na owoce i warzywa.
- Jeśli reakcja została wywołana przez mleko, wystąpiła po raz pierwszy po infekcji żołądkowo-jelitowej i trwała krócej niż miesiąc, może to być wtórna nietolerancja laktozy.
- Jeśli reakcja wystąpi po raz pierwszy u dziecka, które spożywało dany pokarm przez dłuższy czas bez żadnych reakcji, jest mało prawdopodobne, aby właśnie ten pokarm powodował objawy.
- Ile czasu upłynęło od ostatniej reakcji?
- Jeśli od ostatniej reakcji dziecka minęło więcej czasu, należy również rozważyć możliwość rozwoju tolerancji.
Mleko krowie i objawy epizodyczne/reakcje sporadyczne
- Dzieci ze sporadycznymi reakcjami na mleko krowie często przechodzą na ścisłą dietę bezmleczną po wystąpieniu jednej lub większej liczby wyraźnych reakcji w krótkim czasie po spożyciu mleka.
- Takie reakcje często występują w związku z przejściem z karmienia piersią na pokarm stały/mleko modyfikowane/mleko spożywcze.
- Często u dziecka pojawia się reakcja nawet po przejściu na dietę bezmleczną, ponieważ bardzo trudno jest całkowicie uniknąć śladowych ilości mleka w codziennej diecie.
- Jeśli od ostatniej reakcji minęło więcej czasu, należy rozważyć możliwość rozwoju tolerancji.
„Podejrzana żywność”
- Niektóre składniki pokarmowe mogą znajdować się w różnych produktach i przypadkowo dostać się do diety za ich pośrednictwem; mogą nie być wówczas znane, ale wywołują sporadyczne reakcje pokarmowe.
- Mleko
- margaryna
- napoje zawierające śladowe ilości mleka
- produkty gotowe
- kotlety mielone/kiełbasa
- paluszki rybne
- ciasta/ciastka/wypieki
- większość rodzajów czekolady
- zupy w torebkach i sosy w proszku
- Pszenica
- pieczywo
- ciasta/wypieki
- płatki śniadaniowe
- spaghetti, makaron
- kaszka na bazie pszenicy
- często w półproduktach
- zupy w torebkach i sosy w proszku
- Jajko
- majonez/sałatki i sosy na bazie majonezu
- produkty panierowane
- zapiekanki
- ciasta/gofry/lody/ciastka
- makarony
- Orzechy
- marcepan
- kokos (np. w batonach czekoladowych)
- liczne rodzaje czekolady
- ciasta (często)
- niektóre gatunki chleba
- Ryby
- pasztet z wątróbki (czasami zawiera anchois)
Jajka i objawy sporadyczne
- Alergia pokarmowa na jajka objawia się w ciągu kilku minut do godziny po jedzeniu.
- świąd w obrębie błony śluzowej jamy ustnej i skóry z zaczerwienieniem, bąblami pokrzywkowymi i obrzękiem
- Alergia na jajka kurze występuje u 0,5–2,5% osób i może być bardziej powszechna wśród dzieci.
- Epizodyczne reakcje pokarmowe obserwuje się również w przypadku jajek (rzadko), ale można je łatwo przeoczyć.
- Alergia na jajka kurze jest jedną z najczęstszych alergii u niemowląt. Te wczesne alergie dziecięce zwykle utrzymują się przez kilka lat i mogą ulec samoistnemu ustapieniu.
- Rodzice często podejrzewają surowe jajka za przyczynę dolegliwości, gdy dziecko manifestuje reakcję związaną z surowym ciastem lub masą bezową.
- Surowe białka jajek znajdują się również w omletach, jajkach sadzonych, jajecznicy i jajkach na miękko, ponieważ jaja w tych potrawach zwykle nie są w pełni ugotowane.
- Niektóre dzieci reagujące na surowe jajka mogą tolerować jaja przytworzone/gotowane.
- W przypadku dzieci uczulonych na surowe jaja, z objawami przewlekłymi lub opóźnionym rozwojem, przed roszerzeniem diety o gotowe produkty zawierające jaja, należy wypróbować dietę całkowicie bezjajeczną.
Przykłady alergii krzyżowych
- Alergia wtórna w wyniku uczulenia na aeroalergeny (alergeny wziewne, np. alergeny pyłków) z następującym po tym odczynem („alergie krzyżowe”) w odpowiedzi na często niestabilne alergeny o pokrewnej strukturze w roślinnych artykułach spożywczych
- Pyłek brzozy wchodzi w reakcje krzyżowe np. z orzechami, jabłkami, gruszkami, kiwi i owocami pestkowymi.
- Osoby z alergią na bylicę reagują krzyżowo między innymi z selerem, marchewką, pietruszką, koprem włoskim, kolendrą, gorczycą, rumiankiem, anyżem, kminkiem i miodem.
- Większość chorych nie reaguje na wszystkie pokarmy znajdujące się na liście krzyżowych reakcji alergicznych.
Badanie przedmiotowe
Informacje ogólne
- Badanie lekarskie zwykle nie wykazuje żadnych nieprawidłowości.
- Możliwe są objawy niedożywienia.
- Badanie powinno opierać się na ocenie objawów i ich nasileniu.
- Oznaki wychudzenia, dystrofii, opóźnienia wzrostu lub opóźnionego dojrzewania?
- Pomiary masy ciała i wzrostu (również do oceny na przestrzeni czasu)
- Pomiary na siatkach centylowych powinny być prowadzone dla wszystkich dzieci z alergią pokarmową/nietolerancją pokarmową.
Badania uzupełniające
Dzienniczek żywienia i objawów
- Rejestrowanie spożywanych produktów i pojawiających się objawów przez pacjentów lub ich rodziców przez 2–3 tygodnie za pomocą dzienniczka.
- Dzienniczek uwzględnia spożycie pokarmów, napojów, ale także słodyczy, gum do żucia, itp. oraz dolegliwości występujące z nimi w związku czasowym.
- W dzienniczku należy odnotowywać również stosowanie leków.
Dieta eliminacyjna
- Kontrolowane unikanie określonych pokarmów przez określony czas
- Od 1 do maks. 2 tygodni
- Długotrwała eliminacja może przy alergii pokarmowej zależnej od IgE zwiększać ryzyko wystąpienia reakcji natychmiastowych przy ponownym wprowadzeniu pokarmu, zwłaszcza jeżeli wcześniej występowały tylko objawy późne.
- W przypadku reakcji IgE-niezależnych mogą być konieczne dłuższe okresy eliminacji (4–6 tygodni).
- Szczegółowa (kompletna) dokumentacja w postaci dzienniczka żywienia i objawów przez okres eliminacji umożliwia ocenę pod kątem błędów dietetycznych.
- Po diagnostycznej diecie eliminacyjnej, przy niewystępowaniu objawów lub wyraźnej poprawie, należy przeprowadzić próbę prowokacyjną, w określonych przypadkach pod kontrolą lekarza.
Diagnostyka laboratoryjna
- Sposób postępowania w przypadku podejrzenia nadwrażliwości pokarmowej, z uwzględnieniem rozważnego gospodarowania zasobami finansowymi podmiotu leczniczego:
- 1. krok
- 2. krok
- badanie kału na obecność patogennych drobnoustrojów (bakterie, pasożyty)
- badanie kału na obecność kalprotektyny (niedostępne w POZ)
- 3. krok — rozważenie skierowania do gastroenterologa, alergologa, dermatologa:
- całkowite IgE, test RAST, alternatywnie fx5 (badanie przesiewowe najczęstszych pokarmów), skórne testy punktowe
- przeciwciała IgG i IgA przeciwko glutenowi/gliadynie
- witamina A, D, E
- Badanie na obecność przeciwciał przeciwendomyzjalnych, nawet gdy wynik badania na obecność przeciwciał IgG/IgA przeciwko gliadynie/glutenowi jest ujemny — w przypadku silnego podejrzenia celiakii.
- wodorowy test oddechowy
- ewentualnie endoskopia
- 4. krok
- określenie znaczenia klinicznego (interpretacja), sprawdzenie wiarygodności na podstawie informacji klinicznych (z wywiadu) i, w razie potrzeby, próby prowokacyjne przeprowadzone przez specjalistę
Próby prowokacyjne
- W niektórych przypadkach przydatne może być uzupełnienie diagnostyki o próby prowokacyjne z konkretnym pokarmem.
- Podczas prób prowokayjnych mogą wystąpić reakcje od łagodnych do anafilaktycznych, dlatego powinny być one przeprowadzane przez pediatrów i gastroenterologów lub w specjalnych przychodniach.
- Przeciwwskazania do próby prowokacyjnej
- wcześniejsze reakcje anafilaktyczne
- Względne przeciwwskazania obejmują wcześniejsze ciężkie reakcje i ciężkie wysypki w skórnych testach punktowych/RAST, zwłaszcza w przypadku jaj, ryb i orzechów.
Środki i zalecenia
Wskazania do skierowania do specjalisty
- Wszystkie dzieci z objawami niedożywienia/niedoborów pokarmowych, opóźnionym wzrostem, ciężkimi lub przedłużającymi się objawami żołądkowo-jelitowymi, powinny być kierowane do gastroenterologa.
Zapobieganie, wskazówki i porady
- Zawsze należy zapewnić kompleksowe, profesjonalne poradnictwo żywieniowe.
- Korzystny wpływ może mieć wczesne wprowadzenie gotowanego jaja kurzego do diety dziecka.
- Zaleca się wprowadzenie i regularne podawanie przetworzonego jajka (pieczonego, ugotowanego na twardo) z pokarmem uzupełniającym.
- Ponieważ niemowlęta z atopowym zapaleniem skóry, z rodzin regularnie spożywających orzechy ziemne, są narażone na zwiększone ryzyko rozwoju alergii na te orzechy, w takim przypadku można rozważyć kontrolowane wprowadzanie produktów zawierających orzechy ziemne w postaci odpowiedniej dla wieku (nie w całości/kawałkach ze względu na ryzyko zadławienia), a następnie regularne ich podawanie.
- Należy uważać na diety eliminacyjne!
- Wykluczenie pokarmów z diety jest często dużym obciążeniem dla dziecka i rodziców i może prowadzić do negatywnych konsekwencji w postaci nieprawidłowych nawyków żywieniowych, izolacji społecznej i niedożywienia.
- Dlatego ten proces powinien być przeprowadzany przez przeszkolonych lekarzy.
Informacje dla pacjentów
Materiały edukacyjne dla pacjentów
Źródła
Piśmiennictwo
- Sampson HA, Aceves S, Bock SA, et al. Food allergy: a practice parameter update-2014. J Allergy Clin Immunol 2014; 134:1016. PubMed
- Bartuzi Z, Horvath A. Interna – mały podręcznik. Medycyna Praktyczna. (dostęp: 17.01.2024). www.mp.pl
- Burks AW, Tang M, Sicherer S, et al. ICON: food allergy. J Allergy Clin Immunol 2012; 129:906. PubMed
- Sicherer SH, Sampson HA. Food allergy: recent advances in pathophysiology and treatment. Annu Rev Med. 2009;60:261-277. PubMed
- Ortolani C, Pastorello EA, Farioli L, Ispano M, Pravettoni V, Berti C, Incorvaia C, Zanussi C. IgE-mediated allergy from vegetable allergens. Ann Allergy 1993;71:470-476. PubMed
Opracowanie
- Anna Pachołek, Dr n. med., w trakcie specjalizacji z medycyny rodzinnej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie (recenzent)
- Tomasz Tomasik, Dr hab. n. med., Prof. UJ, specjalista medycyny rodzinnej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie (redaktor)
- Moritz Paar, Dr med., Facharzt für Allgemeinmedizin, Münster