Postacie trypanosomatozy

Postać wschodnioafrykańska trypanosomatozy jest wywoływana przez świdrowca rodezyjskiego Trypanosoma brucei rhodesiense i występuje w Afryce Wschodniej (zwłaszcza w Etiopii i Sudanie). W Tanzanii forma ta występuje najczęściej na obszarze pomiędzy Jeziorem Wiktorii a górą Kilimandżaro. Druga, zachodnioafrykańska forma to postać gambijska trypanosomatozy. Wywołuje ją świdrowiec gambijski Trypanosoma brucei gambiense i występuje w Afryce Zachodniej i Środkowej. Obie formy trypanosomatozy są niebezpieczne i mogą prowadzić do śmierci, jeśli nie są leczone.

Okres wylęgania zakażenia T. rhodesiense wynosi od trzech dni do kilku tygodni, a przebieg choroby jest krótkotrwały i intensywny. Choroba najpierw powoduje zakażenia w narządach wewnętrznych, a w końcu atakuje ośrodkowy układ nerwowy i mózg. Na tym etapie pacjenci mogą być senni i apatyczni, a ostatecznie bez leczenia tracą przytomność. Chorobę najłatwiej jest leczyć, zanim dojdzie do zakażenia ośrodkowego układu nerwowego i mózgu.

Zakażenie T. gambiense ma dłuższy okres wylęgania (od miesięcy do lat) i wolniejszy, raczej przewlekły przebieg. Większość ludzi kojarzy trypanosomatozę afrykańską z tą postacią, która po wielu latach prowadzi do ciężkiego wyczerpania i śpiączki. Chorzy w końcu umierają, najczęściej z powodu zapalenia płuc.

Cykl życiowy świdrowca gambijskiego: człowieka zarażają dwa warianty tych pasożytów. Świdrowiec rodezyjski (śpiączka wschodnioafrykańska) i świdrowiec gambijski (śpiączka zachodnioafrykańska).

Częstość występowania

Trypanosomatoza afrykańska występuje endemicznie w 36 krajach subsaharyjskich, głównie na obszarach wiejskich. Szacunkowo na tych obszarach zagrożonych jest 60 milionów osób. Częstość występowania w Afryce szacuje się na ok. 7000 (w 2011 r.). Na szczęście w ostatnich latach tendencja ta jest mocno spadkowa.

Trypanosomatoza afrykańska u ludzi występuje między szerokością geograficzną 20 stopni na północy i 20 stopni na południu. Epidemie mogą wystąpić, gdy zwiększa się kontakt much z ludźmi lub gdy migracja zakaźnych much lub nosicieli pasożytów wprowadza wysoce zjadliwe szczepy świdrowca na obszar zamieszkany przez muchy tse-tse. Muchy z grupy Glossina palpalis żyją w zachodniej i środkowej Afryce. Tutaj ryzyko zakażenia jest największe w miejscach, gdzie las dochodzi do brzegów rzek i strumieni. Na tych terenach występuje świdrowiec gambijski. Na terenach, gdzie żyją muchy z grupy Glossina morsitans np. w Afryce Wschodniej, występuje świdrowiec rodezyjski. Choroba występuje najczęściej na suchych sawannach wokół Jeziora Wiktorii.

Szacunkowo ok. 95% przypadków wywołuje Trypanosoma brucei gambiense. W ostatnich latach zgłoszono ok. 70% przypadków z Demokratycznej Republiki Konga.

Dzikie zwierzęta, zwłaszcza buszboki, antylopy i bydło afrykańskie, są głównymi rezerwuarami T. rhodesiense. Ludzie, bydło i świnie są głównymi rezerwuarami T. gambiense.

W ostatnich latach odnotowano kilka przypadków trypanosomatozy afrykańskiej wśród turystów, którzy przebywali w północno-wschodniej Tanzanii. Wszyscy turyści, którzy zachorowali, odwiedzili Park Narodowy Serengeti lub Tarangire. Władze sanitarne w Tanzanii nie ostrzegły jeszcze jednoznacznie turystów przed ryzykiem zarażenia się trypanosomatozą podczas zwiedzania parków narodowych w północno-wschodniej Tanzanii. Według weterynarza z Serengeti Research Centre nie ma oficjalnych raportów na temat występowania trypanosomatozy w Tanzanii. Oficjalna statystyka z 1998 roku podaje ok. 200 przypadków wśród Tanzańczyków. Rzeczywista liczba jest prawdopodobnie znacznie wyższa.

Wygląda na to, że w Serengeti jest coraz więcej much tse-tse. Uważa się, że około 10% much tse-tse jest nosicielami Trypanosoma brucei, pasożyta wywołującego trypanosomatozę afrykańską. Jednak większość gatunków much tse-tse nie powoduje chorób u ludzi ani u zwierząt.

Objawy

Ukąszenie muchy tse-tse jest bolesne i może powodować miejscowy obrzęk i swędzenie przez kilka dni. Jeśli dojdzie do zakażenia świdrowcem, miejsce ukąszenia może dalej puchnąć i tworzyć ropień (wrzód). Dzieje się to w ciągu kilku dni. Inne wczesne objawy mogą obejmować gorączkę, ból głowy, bóle mięśni i stawów, utratę apetytu, zaburzenia snu, drażliwość, powiększone i tkliwe węzły chłonne (zwłaszcza na szyi) oraz niedokrwistość (anemię). Objawy przypominają w początkowym stadium zakażenie malarią. Później atakowane są narządy wewnętrzne, a na końcu ośrodkowy układ nerwowy. Zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego może prowadzić do zmienionych wzorców snu, zaburzeń neurologicznych i w końcu do śpiączki. 

Diagnostyka

Rozpoznanie ustala się przez wykrycie świdrowców we krwi, limfie i płynie mózgowo-rdzeniowym (CSF). Pasożyta można wykryć wykonując to samo badanie, które wykonuje się przy podejrzeniu malarii. Często zaleca się wykonanie kilku badań krwi w celu absolutnej pewności rozpoznania. Tylko kilka szpitali i klinik w Afryce Wschodniej jest w stanie zdiagnozować trypanosomatozę afrykańską poprzez badanie krwi.

Leczenie

W leczeniu trypanosomatozy afrykańskiej, wywołanej przez T. rhodesiense stosuje się leki z suraminą. W przypadku zakażenia T. gambiense stosuje się pentamidynę. Ponieważ leki te nie przekraczają bariery krew-mózg, zawsze zaleca się pobranie próbki płynu mózgowo-rdzeniowego, aby wykluczyć możliwość, że zakażenie przedostało się już do ośrodkowego układu nerwowego i mózgu. Jeśli zakażenie dotarło już do płynu mózgowo-rdzeniowego, u pacjentów stosuje się terapię skojarzoną nifurtymoks-eflornityną (NECT). Wskaźnik wyleczalności w przypadku tego leczenia wynosi 97%. Śmiertelność nieleczonej trypanosomatozy afrykańskiej wynosi 100%.

Turyści, u których zdiagnozowano trypanosomatozę afrykańską, powinni udać się do szpitala specjalizującego się w leczeniu tropikalnych chorób zakaźnych.

Zapobieganie 

Jedyną skuteczną ochroną przed trypanosomatozą afrykańską jest unikanie ukąszeń. Aby znaleźć cień, muchy tse-tse często ukrywają się w ciemnych zagajnikach, takich jak krzewy i drzewa akacjowe. Są one około dwa razy większe od muchy domowej i są aktywne w dzień. Latają w rojach i często ścigają duże, poruszające się obiekty (np. bawoły, antylopy czy samochody). Dlatego podczas jazdy przez tereny, na których występują muchy, należy mieć zamknięte okna samochodu. Muchy tse-tse są przyciągane przez ciemne kolory (zwłaszcza granatowy) i łatwo przegryzają się przez cienkie ubrania. Należy pamiętać, że ukąszenie muchy tse-tse jest na tyle silne, że potrafi przegryźć się przez skórę bawołu! Turyści powinni więc nosić ubrania w jasnych kolorach, wykonane z ciężkiego materiału, najlepiej w kolorze khaki, i najlepiej dwie pary skarpet. Należy nosić ubrania, które zakrywają całe ciało. Wiedza, że kolor niebieski przyciąga muchy tse-tse, jest wykorzystywana do łapania much w pułapki, wykonane z niebiesko-czarnej tkaniny impregnowanej DDT lub innym środkiem owadobójczym.

Dodatkowe informacje

• Trypanosomatoza afrykańska — informacje dla lekarzy

Autorzy

• Natalie Anasiewicz, lekarz, Fryburg Bryzgowijski
• Lek. Kalina van der Bend, recenzent