Co to jest borelioza?

Borelioza (inaczej borelioza z Lyme) to zakażenie bakteriami ze szczepu Borrelia. Człowiek zaraża się tą chorobą na skutek ukąszenia kleszcza. Bakterie Borrelia rozmnażają się u wielu zwierząt żyjących w środowisku naturalnym, jak również u zwierząt domowych i hodowlanych. Kleszcze przenoszą bakterie podczas nakłucia skóry i wysysania krwi.

Częstość zarażenia kleszczy bakterią Borrelia jest różne w zależności od regionu.

Przeniesienie bakterii boreliozy na człowieka następuje zwykle po 12 godzinach od ukąszenia. Dlatego wczesne znalezienie i usunięcie kleszcza po spędzeniu czasu na świeżym powietrzu jest najskuteczniejszą ochroną przed zakażeniem.

Po ukąszeniu kleszcza przeciwciała przeciwko boreliozie można wykryć we krwi około 2–6% osób dotkniętych chorobą. Tylko niewielki odsetek tych zakażonych osób choruje. Z reguły tylko około 1% ukąszeń kleszczy wywołuje oznaki choroby. 

Jeśli dojdzie do zakażenia, borelioza powoduje różnorodne objawy. Choroba przebiega w kilku stadiach: Miejscowe zakażenie skóry wokół miejsca ukąszenia, ogólne zakażenie organizmu, które ujawnia się w układzie nerwowym lub w stawach oraz późna faza zakażenia, która prowadzi do zmian skórnych lub zajęcia nerwów.

We wszystkich stadiach choroby podaje się antybiotyki. Jest to jedyny sposób, aby bezpiecznie zapobiec postępowi i rozprzestrzenianiu się zakażenia. W większości przypadków boreliozę udaje się całkowicie wyleczyć dzięki takiej terapii. Jeśli leczenie zostanie rozpoczęte w bardziej zaawansowanym stadium, objawy resztkowe mogą utrzymywać się dłużej.

Wczesne stadium: Miejscowe zakażenie skóry

W większości przypadków (ok. 90%) borelioza zaczyna się od rumienia wędrującego (erythema migrans). Około 1 tygodnia (3–30 dni) po ukąszeniu kleszcza pojawia się typowa czerwona, pierścieniowa wysypka skórna o średnicy co najmniej 5 cm, która powoli rozprzestrzenia się od miejsca ukąszenia, czyli „wędruje”, zwiększając obwód (stąd nazwa „rumień wędrujący”), często blednąc pośrodku. Wysypka zwykle nie swędzi, ale może powodować nadwrażliwość. Czasami zakażeniu towarzyszą ogólne złe samopoczucie, ból głowy, łagodna gorączka oraz obrzęk węzłów chłonnych. Po kilku tygodniach wysypka znika. Rumień wędrujący należy odróżnić od nieswoistej miejscowej reakcji zapalnej, która może wystąpić w pierwszych dniach po każdym ukąszeniu owada.

Samo ukąszenie kleszcza nie zawsze jest zauważalne. Wtedy rumień wędrujący może być pierwszym sygnałem boreliozy.

W rzadkich przypadkach, najczęściej u dzieci, po rumieniu wędrującym może powstać tzw. limfocytoma boreliozowa. Jest to niebolesny, sinoczerwony, twardy naciek w postaci guzka, który najczęściej jest umiejscowiony na płatku ucha lub brodawce sutkowej, rzadziej na mosznie.

Wysypka w kształcie pierścienia po ukąszeniu kleszcza

Wczesne stadium: Rozprzestrzenianie się patogenu w organizmie

Jeśli borelioza nie jest leczona, bakterie mogą rozprzestrzeniać się do innych części ciała poprzez krwiobieg i po kilku tygodniach lub miesiącach wywołać dolegliwości w układzie nerwowym, stawach lub sercu. Objawy tego stadium poprzedzone są czasami pojawieniem się rumienia wędrującego. W około połowie przypadków nie dochodzi do rozwoju rumienia, a czasami zaczerwienienie pozostaje niezauważone. Wówczas objawy rozprzestrzeniania się bakterii są pierwszymi objawami boreliozy.

Zakażenie układu nerwowego zwykle objawia się u dzieci w postaci zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych/zapalenia mózgu z gorączką, bólem głowy, nudnościami i sztywnością karku. Zaatakowane korzenie nerwowe również mogą powodować ból. Inną typową cechą jest porażenie nerwu twarzowego z opadającymi powiekami i kącikami ust, często po obu stronach.

Oprócz układu nerwowego choroba może zaatakować stawy, co najczęściej objawia się obrzękiem, bolesnością stawu, na przykład kolanowego, który dodatkowo może być ocieplony w dotyku.

Rzadko borelioza powoduje również zapalenie osierdzia lub mięśnia sercowego. Wskazują na to wyczerpanie, gorączka oraz ból w klatce piersiowej. Rzadko zdarza się również, że borelioza objawia się w tym stadium poprzez liczne zaczerwienienia skóry na całym ciele. Aby uniknąć powikłań i późniejszych uszkodzeń, wszystkie te objawy leczy się antybiotykami.

Faza późna

U chorych, którzy nie byli leczeni lub ich leczenie nie przebiegało właściwie we wczesnym stadium, objawy mogą się utrzymywać przez długi czas. Klasycznym obrazem klinicznym późnego stadium są trwałe zmiany skórne (acrodermatitis chronica atrophicans), które zwykle zaczynają się pojawiać na nogach i powodują sinoczerwone przebarwienia oraz cienką i popękaną skórę w tych miejscach. Zapalenie stawów i wczesne stadium zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych w rzadkich przypadkach może również utrzymywać się przez długi czas. Szczególnie uciążliwe bywają późne objawy neurologiczne.

Niektórzy pacjenci, u których zdiagnozowano boreliozę i byli poddani skutecznej terapii antybiotykami skarżą się na długo utrzymujące się objawy, takie jak zmęczenie, bóle stawów i mięśni oraz trudności z koncentracją. Dolegliwości te są zazwyczaj łagodne i po pewnym czasie same ustępują.

Długotrwałe objawy wyczerpania lub bólu po właściwie leczonej boreliozie nie są dziś na ogół przyjmowane jako następstwa choroby (zespół poboreliozowy) i badane są inne przyczyny. Czasami wymagane jest powtórzenie terapii antybiotykowej lub wprowadzenie jej na stałe, ale zgodnie z obecnym stanem wiedzy jest to zdecydowanie odradzane. Ryzyko wystąpienia skutków ubocznych znacznie przewyższa niepotwierdzone w badaniach korzyści.

Diagnoza

Po ukąszeniu przez kleszcza i jego szybkim usunięciu ze skóry należy się skontaktować z lekarzem rodzinnym w celu sprawdzenia, czy otrzymaliśmy szczepienie przeciw tężcowi.

Ponieważ ryzyko zachorowania na boreliozę po ukąszeniu przez kleszcza wynosi ok. 1%, nie ma uzasadnienia stosowanie antybiotykoterapii po każdym ukąszeniu. Należy obserwować miejsce ukąszenia przez kolejne 6 tygodni i zasięgnąć porady lekarza, jeśli pojawi się zaczerwienienie spełniające kryteria rumienia wędrującego. Należy również wyjaśnić takie objawy jak ból stawów oraz oznaki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Objawy związane z boreliozą wynikają z ukąszenia kleszcza, ale nie zawsze jest ono dostrzegalne, zwłaszcza jeśli było ono zlokalizowane w trudno widocznym miejscu.

Rumień wędrujący jest wystarczającym wskazaniem do wdrożenia antybiotykoterapii. Badania krwi mogą być wykonane dopiero w późniejszych stadiach choroby. Zbyt wcześnie pobrane próbki krwi nie dostarczają więcej informacji, ponieważ na początku reakcja przeciwciał nie jest miarodajna.

Jeśli jednak występują objawy rozprzestrzeniania się bakterii, należy wykonać badanie krwi, a w przypadku podejrzenia neuroboreliozy dodatkowo badanie płynu mózgowo-rdzeniowego. Po 6–8 tygodniach reakcja przeciwciał jest możliwa do wykrycia u prawie wszystkich chorych.

Przeciwciała te mogą pozostać wykrywalne we krwi i ewentualnie w płynie mózgowo-rdzeniowym przez wiele lat i nie nadają się do oceny skuteczności terapii. Ponadto do 25% wszystkich osób w wieku powyżej 70 lat ma pozytywny wynik testu na obecność przeciwciał przeciwko Borrelia we krwi. Tylko niewielka część tych osób kiedykolwiek zachorowała na boreliozę, ale wiele z nich miało kontakt z patogenami i ich układ odpornościowy skutecznie samodzielnie je zwalczył.

Terapia

Ukąszenia przez kleszcze, które nie powodują dalszych objawów nie są leczone antybiotykami. Istnieją antybiotyki wykazujące skuteczność w każdym stadium boreliozy, takie jak doksycyklina i amoksycylina. Przy wyborze substancji czynnej oprócz fazy zakażenia bierze się pod uwagę wiek pacjenta i ewentualną ciążę.

Długość leczenia zależy od stadium choroby. W przypadku rumienia wędrującego wystarcza 10–14 dni, a jeśli wystąpią dalsze objawy, leczenie trwa ponad 21 dni. Późne stadium z zajęciem nerwów leczy się przez 2–3 tygodnie. Zazwyczaj wystarczy przyjmowanie tabletek. Czasem zalecane jest również podanie dożylne.

Jeśli objawy utrzymują się po antybiotykoterapii, jej przedłużenie raczej nie pomoże. Niektóre schorzenia, jak np. zajęcie stawów, mogą długo się goić mimo zastosowania właściwej antybiotykoterapii.

Jak zapobiegać zakażeniu boreliozą

W przeciwieństwie do kleszczowego zapalenia mózgu (KZM), które również jest przenoszone przez ukąszenia kleszczy, nie ma szczepionki przeciwko boreliozie. Tym bardziej ważne jest, aby uważnie chronić się przed kleszczami i właściwie postępować w przypadku ukąszenia:

• Ponieważ bakterie Borrelia prawie nigdy nie są przenoszone w ciągu pierwszych 12 godzin, istotne jest, aby szybko usunąć kleszcze ze skóry i odzieży.
• Po spędzeniu czasu na świeżym powietrzu należy dokładnie sprawdzić, czy na ciele nie ma kleszczy, zwłaszcza u dzieci.
• Jak prawidłowo i bezpiecznie usunąć kleszcza:
  • W miarę możliwości należy usunąć wszystkie części kleszcza. Ale jeśli aparat gębowy kleszcza utknie, można go usunąć później. Nie mają one znaczenia dla zakażenia i są odrzucane przez układ odpornościowy jak inne ciała obce.
  • Kleszcze wyjmuje się pęsetą, specjalnym przyrządem do usuwania kleszczy lub – jeśli nie ma takiego przyrządu – paznokciami, chwytając blisko powierzchni skóry, czyli za ich części aparatu gębowego (nigdy za odwłok!) i wyciąga powoli, prosto, bez wykręcania.
  • W żadnym wypadku nie należy przed usunięciem kleszcza skrapiać go olejem lub klejem. Pod wpływem takiego stresu kleszcz wydziela więcej płynu zanieczyszczonego bakteriami Borrelia.
  • Po usunięciu wymagana jest staranna dezynfekcja rany. W aptece można znaleźć odpowiednie środki w spray'u.
• Noś długie, jasne spodnie i skarpetki zakrywające kostki.
• Trzymaj się ścieżek i szlaków, unikaj wysokich traw i zarośli.
• Zaleca się, aby po spędzeniu czasu na świeżym powietrzu wziąć prysznic.
• Na skórę i odzież stosuj środki odstraszające owady, np. z aktywnym składnikiem DEET (dietylotoluamid). Po kilku godzinach należy powtórzyć aplikację.

Rokowanie

Istnieją duże szanse na zwalczenie boreliozy, jeśli jest prawidłowo zdiagnozowana i leczona. Bez właściwej antybiotykoterapii patogeny często się rozprzestrzeniają i dochodzi do późniejszych powikłań.

Dobre rokowanie można założyć również w przypadku neuroboreliozy. Część pacjentów zgłasza jednak objawy rezydualne wiele lat po terapii, choć rzadko wpływają one na codzienne życie.

Przebyta borelioza nie chroni przed ponownym zakażeniem.

Dodatkowe informacje

• Ukąszenie kleszcza
• Jak zapobiegać ukąszeniom kleszczy
• Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)
• Antybiotykoterapia
• Szczepienie przeciw tężcowi
• Gorączka
• Ból głowy
• Nudności i wymioty
• Sztywność szyi
• Porażenie nerwu twarzowego
• Borelioza – informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Martina Bujard, dziennikarz naukowy, Wiesbaden
• Caroline Beier, specjalista w dziedzinie medycyny ogólnej, Hamburg
• Dorit Abiry, doktorantka w dziedzinie podstawowej opieki zdrowotnej, Hamburg
• Anna Zwierzchowska, lekarz rezydent, Kraków (edytor/recenzent)