Co to jest botulizm (zatrucie jadem kiełbasianym)?

Zatrucie jadem kiełbasianym to choroba wywołana przez toksynę bakterii Clostridium botulinum. Bakteria ta występuje na całym świecie w glebie, dnie morskim i w jelitach zwierząt. Choroba ta jest rzadka w Europie Środkowej, ale, choć sporadycznie, nadal występuje. Najczęściej występuje forma przenoszona przez żywność. Toksyna tej bakterii powoduje m.in. porażenie wiotkie mięśni i upośledzenie widzenia. Porażenie przepony może być śmiertelne w wyniku zatrzymania oddechu.

Choroba występuje w trzech postaciach:

1. Botulizm pokarmowy

Ta najczęstsza forma choroby jest spowodowana spożyciem produktów zawierających toksynę botulinową. Toksyna powstaje w warunkach beztlenowych (bez dostępu tlenu), jakie występują przykładowo w konserwach warzywnych czy mięsnych. Z reguły są to przetwory domowe, a nie wyroby przemysłowe.

2. Botulizm przyranny

Rany zakażone bakterią Clostridium botulinum (np. takie, które nie zostały odpowiednio oczyszczone) mogą w rzadkich przypadkach doprowadzić do wytworzenia toksyny, a tym samym do choroby.

3. Botulizm dziecięcy

U dzieci poniżej 1 roku życia spożycie bakterii może spowodować nagromadzenie się toksyny w jelicie i doprowadzić do choroby. Dzieje się tak najczęściej po zjedzeniu zanieczyszczonego miodu.

Mechanizm choroby

Toksyna prowadzi przede wszystkim do porażenia nerwów. Blokuje przekazywanie impulsów między nerwem a mięśniem. W wyniku tego nerwy nie są w stanie wysyłać potrzebnych informacji do mięśni, co prowadzi do wiotkiego porażenia mięśni.

Przebieg zatrucia może być bardzo różny. Większość przypadków prowadzi do ostrej, ale niegroźnej biegunki, która ustępuje samoistnie.

Ciężka postać choroby często zaczyna się od nudności i wymiotów, zaburzeń widzenia (np. podwójne i niewyraźne widzenie). Później pojawia się suchość w ustach oraz trudności z połykaniem i mówieniem. Częstymi objawami są też wzdęcia i zaparcia.

Objawy pojawiają się zwykle od 18 do 36 godzin po spożyciu toksyny, ale okres ten może być krótszy lub dłuższy. W przypadku botulizmu przyrannego zanim wystąpią objawy może minąć nawet dziesięć dni.

Źródła botulizmu

Najczęstszym źródłem są wędzone ryby, marynowane śledzie albo żywność konserwowana, wędzona lub pakowana próżniowo. Oprócz wędzonych ryb, toksyna może znajdować się w warzywach z domowych przetworów i wędzonym mięsie, jeśli konserwacja nie została przeprowadzona prawidłowo. Możliwą przyczyną jest również używanie brudnych strzykawek przez osoby uzależnione od narkotyków. W przypadku niemowląt najczęstszym źródłem zakażenia jest miód.

Zapobieganie

Najważniejszym środkiem zapobiegawczym jest ścisłe przestrzeganie zasad higieny przy produkcji np. ryb wędzonych, marynowanych śledzi czy konserw. Nie należy również jeść zawartości z wybrzuszonych puszek. Bakteria Clostridium botulinum wytwarza gaz, który może prowadzić do zwiększenia ciśnienia w naczyniu, co jest oznaką skażenia. Toksyny można zazwyczaj unieszkodliwić poprzez gotowanie w temperaturze powyżej 100°C przez co najmniej 10 minut. To nie zabija bakterii (Clostridium botulinum), ale ta sama w sobie jest nieszkodliwa. Aby zabić bakterie, żywność musi być gotowana pod ciśnieniem w temperaturze co najmniej 120°C przez ponad 20 minut.

Należy pamiętać, że toksyny bakteryjne mogą tworzyć się również w domowej żywności, która jest pakowana próżniowo i zakonserwowana w oleju lub innych hermetycznych roztworach.

Terapia

W przypadku podejrzenia botulizmu pacjent musi zostać skierowany do szpitala. Tam przeprowadza się badania krwi, aby sprawdzić, czy objawy rzeczywiście były spowodowane przez toksynę.

Terapia polega na podaniu antidotum. Jeśli pacjent ma trudności z połykaniem, płyny i substancje odżywcze mogą być podawane bezpośrednio do krwi. W przypadku ciężkiego zatrucia i zatrzymania oddechu może być konieczne umieszczenie pacjenta pod respiratorem. Zatrucie stopniowo ustępuje i po pewnym czasie pacjent może wrócić do oddychania bez wspomagania.

Rokowanie

Większość zatruć botuliną jest całkowicie nieszkodliwa. Ciężkie zatrucia mogą prowadzić do zgonu, ale jeśli zostaną rozpoznane i leczone w odpowiednim czasie, prawdopodobieństwo wyzdrowienia jest bardzo wysokie. Nie ma szczepionki przeciwko toksynie, a przejście zatrucia nie chroni przed nowym zakażeniem.

Dodatkowe informacje

• Botulizm – informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Lek. Natalia Anasiewicz, Fryburg Bryzgowijski
• Anna Zwierzchowska, lekarz rezydent, Kraków (edytor/recenzent)