Co to jest KZM?

Definicja

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to zakażenie mózgu i rdzenia kręgowego (ośrodkowego układu nerwowego) wywołane przez wirusy przenoszone przez kleszcze. U osób zakażonych kleszczowym zapaleniem mózgu mogą wystąpić gorączka i objawy grypopodobne, a także zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu o niekiedy ciężkim przebiegu. Kleszczowe zapalenie mózgu przenosi się na człowieka na skutek ukąszenia kleszcza. Ten sam gatunek kleszcza jest również nosicielem bakterii wywołującej boreliozę. Inaczej niż w przypadku boreliozy antybiotyki są nieskuteczne wobec wirusa kleszczowego zapalenia mózgu. Jedynie szczepienie zapewnia niezawodną ochronę przed zakażeniem.

Objawy

Przebieg choroby jest bardzo zróżnicowany, od łagodnego do ciężkiego z możliwym trwałym uszkodzeniem neurologicznym.

Na pojawienie się pierwszych objawów po ukąszeniu kleszcza potrzeba około 10 dni, ale w wyjątkowych przypadkach choroba może się rozwinąć po 5 dniach lub dopiero po 4 tygodniach.

Kleszczowe zapalenie mózgu dzieli się zwykle na dwie fazy. W pierwszej fazie, która trwa około tygodnia, występują gorączka, zmęczenie, ból głowy, zawroty głowy i bóle mięśni. Objawy są podobne do grypy. Po tej fazie następuje poprawa, która w przybliżeniu u 70% chorych prowadzi do całkowitego wyleczenia.

Około 30% chorych przechodzi drugą, potencjalnie niebezpieczną fazę. Na tym etapie wirus powoduje zapalenie opon mózgowych, mózgu lub rdzenia kręgowego. Typowe objawy choroby to ból głowy, sztywność karku, wymioty, zaburzenia świadomości, zmiana osobowości, zaburzenia koordynacji, porażenie mięśni oraz drgawki. Mogą również wystąpić zaburzenia mowy i słuchu, a także trudności z połykaniem.

Im starsi są chorzy, tym bardziej nasilone są objawy. Dzieci zazwyczaj szybciej i lepiej przechodzą zakażenie.

Przyczyny

Za przenoszenie wirusa kleszczowego zapalenia mózgu odpowiedzialny jest kleszcz pospolity. W niektórych częściach Europy szczególnie duża liczba kleszczy przenosi wirusa.

Wirus przenosi się na człowieka w ciągu pierwszych kilku godzin po ukąszeniu przez kleszcza. W każdym wypadku wskazane jest wczesne i prawidłowe usunięcie tego pajęczaka. Zakażenie nie przenosi się z człowieka na człowieka, dlatego osoby cierpiące na kleszczowe zapalenie mózgu nie zarażają.

Wirus KZM może namnażać się od temperatury około 5°C. Dlatego do zakażeń dochodzi głównie od marca do października, a szczyt zachorowań przypada na czerwiec i lipiec. Określenie „wczesnoletnie” nie oznacza jednak, że do zarażenia nie może dojść także w łagodne zimy.

Kleszcze występują tylko na terenach położonych na wysokości do 1500 metrów nad poziomem morza. Klasycznym siedliskiem kleszczy są rzadkie lasy i ich obrzeża, wysokie trawy oraz krzewy. Zaliczają się tu również parki i ogrody miejskie. Kleszcze trzymają się blisko ziemi. Przyczepiają się do przechodzącego blisko nich człowieka, a następnie szukają odpowiedniego miejsca na ciele. Kleszcze są również częstymi nosicielami boreliozy.

Częstotliwość występowania

• Choroba KZM występuje w dużej części Europy i w niektórych krajach Azji Północnej.
• Częściej i ciężej dotyka dorosłych niż dzieci. Na zakażenie bardziej narażeni są mężczyźni.

Badania

Koniecznie udaj się do praktyki lekarza rodzinnego, gdy tylko po ukąszeniu kleszcza zauważysz gorączkę i objawy grypopodobne (wskazanie na kleszczowe zapalenie mózgu) lub rozprzestrzeniające się zaczerwienienie w miejscu ukąszenia (wskazanie na boreliozę). O postępowaniu lekarskim w przypadku podejrzenia boreliozy można przeczytać w artykule Borelioza po ukąszeniu kleszcza.

Badania krwi

• W przypadku zakażenia we krwi można wykryć przeciwciała przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu.
• Markery stanu zapalnego są również zwykle podwyższone.

Badania szpitalne

• Jeśli zachodzi podejrzenie kleszczowego zapalenia mózgu, zwykle następuje przyjęcie do szpitala.
• Wykonuje się tam dalsze badania, takie jak: badania krwi, rezonans magnetyczny oraz badanie płynu mózgowo-rdzeniowego, który jest pobierany w okolicy lędźwiowej (nakłucie lędźwiowe).

Leczenie

• Nie ma specjalnej metody leczenia kleszczowego zapalenia mózgu. Ponieważ choroba jest wywoływana przez wirus, antybiotyki są nieskuteczne. Stosowane leczenie ma więc na celu zapobieganie poważnym uszkodzeniom.
• Objawy takie jak bóle głowy można łagodzić lekami.
• W ramach niekiedy długotrwałego procesu rehabilitacji prowadzona jest fizjoterapia, terapia zajęciowa i logopedia.

Co można zrobić we własnym zakresie?

Ważne jest, aby szybko usunąć kleszcza ze skóry lub ubrania. Po spędzeniu czasu na łonie natury należy dokładnie sprawdzić, czy na ciele nie ma kleszczy, zwłaszcza u dzieci. Jak prawidłowo i bezpiecznie usunąć kleszcza (więcej informacji znajdziesz w artykule Ukąszenie przez kleszcza)/

• W miarę możliwości należy usunąć wszystkie części kleszcza. Jeśli jednak narządy gębowe kleszcza utkną, można je zostawić w skórze. Nie mają one żadnego znaczenia i są odrzucane jak inne ciała obce.
• Kleszcze wyjmuje się pęsetą, specjalnym przyrządem do usuwania kleszczy lub – jeśli nie ma takiego przyrządu – paznokciami, chwytając blisko powierzchni skóry, czyli za ich części aparatu gębowego (nigdy za odwłok!) i wyciąga powoli, prosto, bez wykręcania.
• W żadnym wypadku nie należy przed usunięciem kleszcza skrapiać go olejem lub klejem.
• Po usunięciu wymagana jest staranna dezynfekcja rany. W aptece można znaleźć odpowiednie środki w spray'u.

Ponieważ może być wymagane szczepienie przeciw tężcowi, należy zgłosić się do praktyki lekarza rodzinnego najpóźniej po usunięciu kleszcza.

Profilaktyka

Ważne jest, aby znaleźć kleszcza na ciele i szybko go usunąć. Ma to głównie zapobiec boreliozie. Środki, które możesz podjąć, aby chronić się przed ukąszeniem kleszcza:

• Noś długie, jasne spodnie i skarpetki zakrywające kostki.
• Trzymaj się ścieżek i szlaków, unikaj wysokich traw i zarośli.
• Sprawdź, czy u ciebie albo u dziecka nie ma kleszczy, gdy przebywasz na łonie natury. Zaleca się, aby po spędzeniu czasu na świeżym powietrzu wziąć prysznic.
• Na skórę i odzież stosuj środki odstraszające owady, np. z aktywnym składnikiem DEET (dietylotoluamid). Po kilku godzinach należy powtórzyć aplikację.
• Nie zaleca się spożywania niepasteryzowanych produktów mlecznych i mleka pochodzących z obszarów, na których występują kleszcze. Opisane są przypadki zakażenia kleszczowym zapaleniem mózgu właśnie tą drogą.
• Jeśli przebywasz w obszarze ryzyka zakażenia, zaleca się szczepienie przeciwko kleszczom, zwłaszcza jeśli prawdopodobny jest kontakt z tymi pajęczakami w pracy lub w czasie wolnym.

Szczepienie ochronne przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu

Istnieją bardzo bezpieczne szczepionki przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu. Pełne szczepienie buduje ochronę przed wirusem w ponad 98% przypadków. Szczepienie jest zalecane dla dorosłych i dzieci, które często spędzają czas na obszarach zagrożonych kleszczowym zapaleniem mózgu oraz dla osób, które są narażone na to ryzyko ze względu na wykonywany zawód (pracownicy leśni, osoby pracujące w rolnictwie i personel laboratoriów).

Szczepionki przeciwko kleszczom są dopuszczone dla dzieci od 1. roku życia. U dzieci w wieku od 1 do 3 lat częściej występuje gorączka po szczepieniu niż u starszych dzieci. W tej grupie wiekowej należy więc dokładnie rozważyć, czy szczepienie jest uzasadnione.

Dla uzyskania pełnej ochrony wymagane są 3 dawki szczepionki. Pierwsze szczepienie przypominające zalecane jest po 3 latach, kolejne szczepienia przypominające powinny być wykonywane w odstępach 3 (osoby powyżej 50 lat) lub najpóźniej 5 lat (osoby poniżej 50 lat). Ale nawet jeśli zalecany odstęp czasu zostanie przekroczony, wystarczy jedno szczepienie przypominające.

Szczepienie jest na ogół dobrze tolerowane. Wykonuje się je domięśniowo, więc może powodować bolesność mięśni, a także miejscowe zaczerwienienie i obrzęk. Zwłaszcza po pierwszej dawce szczepionki mogą sporadycznie wystąpić złe samopoczucie i podwyższona temperatura, jak przy łagodnej grypie. Powikłania poszczepienne wykraczające poza te łagodne reakcje są niezwykle rzadkie.

Szczepienie wykonane bezpośrednio po ukąszeniu kleszcza nie zapobiegnie ewentualnemu zakażeniu. 

Rokowanie

U około 30% zakażonych rozwija się druga faza choroby z upośledzeniem układu nerwowego. Nie można przewidzieć, jaki będzie jej stopień ciężkości. Nierzadko jednak całkowita regeneracja mózgu i rdzenia kręgowego trwa 1 rok lub dłużej. W tym czasie może być wymagana rehabilitacja. U niektórych pacjentów objawy utrzymują się przez całe życie. Należą do nich osłabienie mięśni, zmiany psychiczne lub zaburzenia poznawcze. U ok. 1% osób, u których dochodzi do zakażenia kleszczowym zapaleniem mózgu lub rdzenia kręgowego, choroba prowadzi do śmierci.

Dodatkowe informacje

• Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i zapalenie mózgu
• Ukąszenie kleszcza
• Borelioza po ukąszeniu kleszcza
• Antybiotykoterapia
• Wczesnoletnie zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu (KZM) – informacje dla personelu medycznego

Autor

• Martina Bujard, dziennikarz naukowy, Wiesbaden
• Lek. Kalina van der Bend, recenzent