Informacje ogólne

Definicja

• Androgenozależna, postępująca utrata włosów typu nieblizowaciejącego o charakterystycznej morfologii.¹
• Łysienie androgenowe (androgenic alopecia – AGA) jest najczęstszą formą utraty włosów.²
  
  • Rozróżnia się „wzmożone wypadanie włosów” (effluvium) i „widoczną utratę włosów” (łysienie).³
• Łysienie androgenowe u kobiet, zwane również łysieniem typu kobiecego (female pattern hair loss - FPHL) najczęściej objawia się u kobiet centralnym, rozlanym przerzedzeniem włosów w okolicy czołowej i ciemieniowej (typ Ludwiga) lub wyłącznie w centralnej części okolicy czołowej (typ Olsena), a u mężczyzn przesuwaniem linii czołowej włosów ku tyłowi i/lub przerzedzeniem ich w okolicy wierzchołkowej.^3,1
• Może wiązać się z negatywnymi skutkami psychologicznymi, takimi jak obniżone poczucie własnej wartości, depresja i niezadowolenie z własnego wyglądu.⁴

Epidemiologia

• Łysienie androgenowe jest najczęstszą formą utraty włosów.
• Częstość i nasilenie wzrastają z wiekiem.
  • Może zaczynać się w nastoletnim lub podeszłym wieku.
• Największe rozpowszechnienie w populacji europejskiej.
• W Europie łysienia androgenowego doświadcza 80% mężczyzn i do 40% kobiet w wieku powyżej 70 lat.³

Podstawowe informacje o wzroście włosów

• Każdy człowiek ma na głowie około 100 000 włosów, które rosną zwykle niezależnie od siebie.
• Każdy mieszek włosa przechodzi cyklicznie fazy wzrostu i zatrzymania.
  • Faza aktywnego wzrostu (faza anagenu) trwa 2–6 lat.
    • Włosy rosną wówczas z prędkością około 0,3 mm na dzień lub 1 cm na miesiąc.
    • Od czasu trwania fazy anagenu zależy maksymalna długość włosa.
  • Po krótkiej fazie przejściowej (fazie katagenu) następuje 2–4-miesięczna faza spoczynku (faza telogenu), zanim włos ostatecznie wypada.
• Czynniki wewnętrzne lub zewnętrzne mogą spowodować zsynchronizowane, przedwczesne przejście mieszków włosowych z fazy anagenu do fazy telogenu, a tym samym widoczne, intensywne wypadanie włosów po upływie od 2 do 4 miesięcy.
  • Takie zjawisko może być spowodowane na przykład przez zaburzenia hormonalne, czynniki wzrostu, przyjmowane leki lub menopauzę.

Etiologia i patogeneza

• Łysienie androgenowe jest spowodowane genetycznie uwarunkowaną zwiększoną wrażliwością mieszków włosowych na androgeny.
  • Decydujące znaczenie ma powstający z testosteronu pod wpływem działania enzymu 5–alfa–reduktazy związek o nazwie dihydrotestosteron (DHT), który aktywuje geny odpowiadające za zmniejszanie rozmiaru mieszków włosowych.
  • Zwiększona wrażliwość mieszków włosowych na androgeny krążące we krwi w fizjologicznym stężeniu wydaje się mieć podłoże genetyczne.
• Obecnie uważa się, że łysienie androgenowe jest dziedziczone poligenicznie. Receptor androgenowy jest dziedziczony na chromosomie X, co wskazuje na rolę genów dziedziczonych od matki.⁵
• Histologicznie obserwuje się postępującą miniaturyzację mieszków włosowych włosów terminalnych w genetycznie predysponowanych obszarach skóry głowy, skrócenie faz wzrostu i zmniejszenie grubości łodygi włosa.³
• Dostępne dane na temat łysienia androgenowego u kobiet są nieliczne, ale również w tym przypadku istnieją wyraźne dowody na podłoże genetyczne.³

ICD–10

• L64 Łysienie androgenowe.
  • L64.0 Łysienie androgenowe polekowe.
  • L64.8 Inne postacie łysienia androgenowego.
  • L64.9 Łysienie androgenowe, nieokreślone.

Diagnostyka

• U mężczyzn: w przypadku typowego obrazu klinicznego nie jest wymagana dalsza diagnostyka laboratoryjna. Rozpoznanie ustala się na podstawie objawów klinicznych.
• U kobiet: diagnostyka laboratoryjna zależy od wywiadu lekarskiego i badania przedmiotowego. W przypadku stwierdzenia zaburzeń hormonalnych (trądzik, hirsutyzm) należy przeprowadzić badania ginekologiczne i endokrynologiczne.³
• Ocena
  • Łysienie androgenowe wykazuje typowe wzorce utraty włosów (patrz ilustracje poniżej):
    • łysienie typu męskiego: zakola i przerzedzenia w okolicy ciemieniowej (klasyfikacja Hamiltona–Norwooda) 
    • łysienie typu żeńskiego:
      • typ Ludwiga: rozlana utrata włosów, dotyczy głównie okolicy czołowej i ciemieniowej (klasyfikacja Ludwiga)³
      • typ Olsena: utrata włosów wyłącznie w centralnej części okolicy czołowej nazywana objawem szerokiego przedziałka.

Diagnostyka różnicowa

• Różnicowanie łysienia androgenowego obejmuje:
  • Łysienie telogenowe – wyróżnia się 3 formy:
    • Ostre łysienie telogenowe:
      • samoograniczające się, niebliznowaciejące nadmierne wypadanie włosów, które rozpoczyna się zwykle 3 miesiące po zadziałaniu czynnika wyzwalającego
      • trwa od 3 do 6 miesięcy
      • kończy się pełnym odrostem włosów.¹
    • Przewlekłe łysienie telogenowe.
    • Przewlekłe, rozlane łysienie telogenowe.
  • Łysienie czołowe bliznowaciejące
    • Charakteryzuje się przesuwaniem nasady włosów w okolicy czołowej ku tyłowi.
    • Od łysienia androgenowego różni się bliznowaceniem w miejscach wyłysienia.¹
  • Łysienie inwolucyjne
    • Występuje głównie u kobiet po 70. roku życia.
    • Zazwyczaj dochodzi do stopniowego i postępującego łysienia w okolicy ciemieniowej.
    • Ten typ łysienia często odpowiada na leczenie antyandrogenowe.¹ 
  • Łysienie plackowate rozlane.
  • Liszaj płaski mieszkowy.
  • Trichotillomania
• Rozpoznanie stawiane jest najczęściej na podstawie obrazu klinicznego.
  • U kobiet z łysieniem androgenowym wywiad i ocenę kliniczną należy uzupełnić o trichoskopię, a w przypadkach podejrzenia współistnienia łysienia telogenowego wykonać badania laboratoryjne i trichogram.¹

Leczenie

Cele leczenia

• Ograniczenie utraty włosów.
• Wzrost nowych włosów.

Ogólne informacje o leczeniu

• Decyzja o leczeniu powinna być podjęta wspólnie przez lekarza i pacjenta, z uwzględnieniem preferencji pacjenta, działań niepożądanych i kosztów terapii.^2,6
• Leczenie spowalnia lub odwraca przebieg choroby; efekt utrzymuje się tylko wtedy, gdy leczenie jest kontynuowane. Przerwanie leczenia prowadzi do ponownej utraty włosów po kilku miesiącach.
• Obecnie brak leków, które powodują odrastanie utraconych włosów.
  • Leczenie należy rozpocząć wcześnie i kontynuować bezterminowo, aby utrzymać osiągnięty efekt.

Farmakoterapia

• Finasteryd
  
  • Selektywny inhibitor 5–alfa–reduktazy.
  • Zarejestrowany w leczeniu łysienia androgenowego w dawce 1 mg na dobę.³
  • Efekt leczenia pojawia się po 3–6 miesiącach stosowania.
  • Zaleca się nieprzerwane stosowanie leku w celu podtrzymania efektu terapeutycznego.
  • Miejscowe stosowanie 1% finasterydu w żelu daje podobne rezultaty jak stosowanie doustne (lek w postaci żelu niedostępny w Polsce).²
  • W większej dawce (5 mg) ma rozszerzone wskazanie do leczenia łagodnego przerostu gruczołu krokowego (BPH).
  • W porównaniu z placebo, finasteryd u mężczyzn spowalnia utratę włosów i zwiększa ich wzrost.²
  • U 80–90% leczonych wypadanie włosów może zostać zatrzymane, a u 50% mężczyzn włosy na głowie stają się grubsze.³
  • Finasteryd stosuje się u kobiet z łysieniem androgenowym poza wskazaniami rejestracyjnymi, jednak szereg badań potwierdza zasadność takiego postępowania.
    • Dawka stosowana u kobiet wynosi od 2,5 do 5 mg na dobę.
    • Z uwagi na teratogenne działanie leku pacjentka nie powinna zachodzić w ciążę przez cały okres terapii oraz 1 miesiąc po jej zakończeniu.¹
  • Działania niepożądane finasterydu (ryzyko rośnie wraz z czasem trwania leczenia):
    • zaburzenia erekcji
    • spadek libido
    • zaburzenia ejakulacji.
• Dutasteryd (w Polsce niezarejestrowany w tym wskazaniu)
  • Selektywny inhibitor 5–alfa–reduktazy.
  • Dutasteryd stosowany w dawce 0,5 mg na dobę doustnie prowadzi do znacznej poprawy wzrostu włosów u mężczyzn.
  • W niektórych badaniach wykazano lepszą skuteczność w porównaniu z finasterydem przy porównywalnym profilu działań niepożądanych.⁶
  • Zalecany jako terapia drugiego wyboru u mężczyzn, u których finasteryd nie daje wystarczających efektów.²
• Minoksydyl
  • Dawniej stosowany jako lek otwierający kanały potasowe w terapii podwyższonego ciśnienia tętniczego. Zaobserwowano przy tym jako działanie niepożądane zwiększony wzrost włosów, co doprowadziło do rejestracji minoksydylu jako leku na łysienie.⁶
  • Jest dopuszczony do stosowania u kobiet i mężczyzn.
  • Stosowany miejscowo na skórę głowy w postaci roztworu.
  • U mężczyzn stosuje sie roztwór 5% 1 x lub 2 x dziennie, u kobiet roztwór 2% 2 x dziennie lub 5% 1 x dziennie.
  • U mężczyzn roztwór 5% jest bardziej skuteczny niż roztwór 2%, jednak wyższe stężenie prowadzi do większej liczby działań niepożądanych.²
    • U kobiet skuteczność roztworu 2% jest porównywalna ze skutecznością roztworu 5%.²
  • Na początku leczenia może wystąpić przejściowe nasilenie wypadania włosów, zwykle w 6.–8. tygodniu stosowania, które ustępuje po kilku tygodniach lub miesiącach kontynuacji terapii.¹
  • Najczęstszym działaniem niepożądanym jest nadmierne owłosienie twarzy (hipertrychoza twarzy)
    • Pacjenci powinni upewnić się, że kontakt z minoksydylem ma tylko skóra głowy.
  • inne działania niepożądane:
    • miejscowe podrażnienia 
    • świąd skóry
    • kontaktowe zapalenie skóry.²
  • Minoksydyl jest dostępny w aptekach bez recepty.
• Połączenie minoksydylu stosowanego miejscowo i finasterydu stosowanego doustnie daje lepsze efekty niż monoterapia tymi preparatami.^2,7
• Spironolakton
  • W Polsce zarejestrowany we wskazaniach: leczenie łysienia androgenowego, leczenie uzupełniające hirsutyzmu.
  • Antagonista aldosteronu o działaniu antyandrogenowym.
  • Może być stosowany w hirsutyzmie i ograniczać wypadanie włosów u kobiet z łysieniem androgenowym, ale nie stymuluje odrastania włosów.
  • Dawka standardowa: 100–200 mg na dobę.⁶
  • Działania niepożądane:
    • zaburzenia gospodarki elektrolitowej (hiperkaliemia)
    • pogorszenie czynności nerek
    • niedociśnienie.⁶
• Miejscowe lub ogólnoustrojowe leczenie hormonalne u kobiet
  • Octan cyproteronu podawany doustnie może być pomocny w leczeniu hiperandrogenizmu u kobiet z łysieniem androgenowym.²
  • U młodych kobiet stosuje się w skojarzeniu z doustną antykoncepcją, u kobiet po menopauzie lub usunięciu macicy można stosować w monoterapii.
  • U kobiet bez zaburzeń gospodarki hormonalnej nie zaleca się miejscowego stosowania naturalnych estrogenów, progesteronu ani antyandrogenów.
  • Stosowanie octanu cyproteronu w dawce powyżej 25 mg na dobę zwiększa ryzyko wystąpienia oponiaków.

Inne metody leczenia

• W niektórych przypadkach można stosować dobrane przez fryzjera (częściowe) peruki.
• Transplantacja włosów
  • Przeszczep włosów jest leczeniem uzupełniającym zaawansowanego łysienia androgenowego.
  • Włosy można przeszczepić do objętych zmianami chorobowymi miejsc z niewrażliwego na androgeny obszaru potylicy.
  • Transplantacja mieszków włosowych pozwala odzyskać utraconą gęstość włosów w przypadku łysienia androgenowego zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn.²
• Osocze bogatopłytkowe i laseroterapia niskopoziomowa to inne metody leczenia, które nie zostały wystarczająco ocenione w badaniach.²

Przebieg, powikłania i rokowanie

Przebieg

• Choroba ma charakter postępujący, ale tempo jest zmienne osobniczo.

Powikłania

• Szczególnie u kobiet występuje obniżona samoocena oraz stres psychospołeczny spowodowany łysieniem.
• Stosowanie 1 mg finasterydu na dobę u mężczyzn zmniejsza w o około połowę poziom PSA we krwi (podobnie jak stosowanie 5 mg na dobę w BPH).
  • Należy to uwzględnić w oznaczeniach PSA, np. w programach wczesnego wykrywania raka prostaty.
  • Finasteryd 1 mg na dobę jest dopuszczony do stosowania tylko u mężczyzn!³
• Im dłużej finasteryd jest przyjmowany, tym większe jest ryzyko wystąpienia działań niepożądanych (zaburzenia erekcji, utrata libido, problemy z ejakulacją). Niektóre z tych działań niepożądanych są nieodwracalne.⁸

Rokowanie

• Aktualnie brak skutecznego leku/sposobu na pobudzenie odrastania włosów, które już wypadły.
• Istnieją jednak metody reaktywacji komórek macierzystych w zanikłym mieszku włosowym poprzez hamowanie określonych prostaglandyn, aby umożliwić ponowny wzrost włosów.
• Obecnie nie można na tej podstawie sformułować zalecenia terapeutycznego.

Informacje dla pacjentów

Materiały edukacyjne dla pacjentów

• Wypadanie włosów związane z hormonami.

Ilustracje

Wypadanie włosów typu męskiego

Wypadanie włosów typu żeńskiego

 

Klasyfikacja Hamiltona-Norwooda, wypadanie włosów typu męskiego (Źródło: Wikipedia)

 

Klasyfikacja Ludwiga, wypadanie włosów typu żeńskiego

Źródła

Wytyczne

• Brzezińska-Wcisło L., Rakowska A., Rudnicka L., et al. Androgenetic alopecia. Diagnostic and therapeutic recommendations of the Polish Dermatological Society. Dermatology Review/Przegląd Dermatologiczny 2018;105(1):1-18. ptderm.com.pl

Piśmiennictwo

1. Brzezińska-Wcisło L. et al. Androgenetic alopecia. Diagnostic and therapeutic recommendations of the Polish Dermatological Society, Dermatology Review/Przegląd Dermatologiczny, 2018, 105(1):1-18, dostęp: 02.12.2023, www.termedia.pl
2. Kanti V., Messenger A., Dobos G. Evidence-based (S3) guideline for the treatment of androgenetic alopecia in women and in men - short version, J Eur Acad Dermatol Venereol. 2018 Jan, 32(1): 11-22, onlinelibrary.wiley.com
3. Wolff H., Fischer T.W., Blume-Peytavi U.The diagnosis and treatment of hair and scalp diseases, Dtsch Arztebl Int 2016, 113: 377-86, DOI: 10.3238/arztebl.2016.0377, DOI
4. Stough D., Stenn K., Haber R., et al. Psychological effect, pathophysiology, and management of androgenetic alopecia in men, Mayo Clin Proc. 2005 Oct, 80(10):1316-22, www.ncbi.nlm.nih.gov
5. Lolli F., Pallotti F., Rossi A., et al. Androgenetic alopecia: a review. Endocrine. 2017, 57(1): 9‐17, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
6. Nestor M.S., Ablon G., Gade A., Han H., Fischer D.L.Treatment options for androgenetic alopecia: Efficacy, side effects, compliance, financial considerations, and ethics, J Cosmet Dermatol. 2021 Dec, 20(12): 3759-81, www.ncbi.nlm.nih.gov
7. Hu R., Xu F., Sheng Y., et al. Combined treatment with oral finasteride and topical minoxidil in male androgenetic alopecia: a randomized and comparative study in Chinese patients, Dermatol Ther 2015, 28: 303-8, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
8. Kiguradze T., et al. Persistent erectile dysfunction in men exposed to the 5α-reductase inhibitors, finasteride, or dutasteride, 09.03.2017, PubMed 28289563, peerj.com

Opracowanie

• Mateusz Szmidt (recenzent)
• Sławomir Chlabicz (redaktor)
• Franziska Jorda (recenzent/redaktor)