Informacje ogólne

Definicja

• Pokrzywka kontaktowa i/lub toksyczne zapalenie skóry z podrażnienia po kontakcie z parzącymi włoskami korowódki dębówki (Thaumetopoea processionea)
  • zapalenie dróg oddechowych po dostaniu się do nich włosków gąsienicy (kaszel, zapalenie oskrzeli, astma)
  • obrzęk błon śluzowych i zapalenie gardła po połknięciu włosków gąsienicy
  • przy kontakcie z oczami zapalenie spojówek i/lub zapalenie rogówki, często z dużym obrzękiem powiek.
• Należy rozróżnić:
  • erucyzm (zapalenie skóry spowodowane przez gąsienice)
  • lepidopteryzm (zapalenie skóry wywołane przez motyle).
• Inne gatunki gąsienic z parzącymi włoskami występujące w Europie:
  • kuprówka rudnica
  • inne gąsienice korowódki: korowódka śródziemnomorska (w krajach śródziemnomorskich), korowódka sosnówka (kraje południowej Europy, Bliski Wschód, Afryka Północna, sporadycznie w Niemczech)
  • gąsienice niedźwiedziówkowatych i rusałkowatych.

Epidemiologia

• Korowódka dębówka to gatunek ćmy pochodzący z Europy.
• Wzrost liczebności populacji korowódki dębówki w ostatnich latach jest wyrazem naturalnej dynamiki populacji i prawdopodobnie ocieplenia klimatu.
• W północno–wschodnich i południowo–zachodnich Niemczech, w Austrii, Szwajcarii, północnej Francji, Belgii, Holandii i Wielkiej Brytanii, Polsce, na Węgrzech i krajach bałkańskich.
• Prowadzi to do wzrostu zachorowań na zapalenie skóry powodowane przez gąsienice.
• Występowanie w ciepłych miesiącach, zwłaszcza od maja do sierpnia/początku września.
• Ponieważ często nie ma udowodnionego związku między dolegliwościami a kontaktem z gąsienicami, może istnieć duża liczba niezgłoszonych przypadków.

Etiologia i patogeneza

• Kontakt z parzącymi włoskami gąsienic (bezpośredni, ale także aerogenny) i zawartym w nich białkiem thaumetopoeiną i innymi kininami
  • Thaumetopoeina jest substancją uwalniającą histaminę i sama ma działanie podobne do histaminy. 
  • Thaumetopoeina i inne kininy powodują mechaniczne i pseudoalergiczne podrażnienie skóry oraz toksyczne zapalenie skóry z podrażnienia. 
• Począwszy od III stadium larwalnego, gąsienice korowódki dębówki mają na grzbiecie drobne kolczaste włoski (parzącą szczecinę, 2 mm), które odpadają nawet przy lekkim dotknięciu i mogą być przenoszone z wiatrem na duże odległości.
  • Szczególne zagrożenie występuje ze strony starszych gąsienic, które mogą mieć nawet 0,5 miliona parzących włosków.
    

    Thaumetopoea processionea
• Parzące włoski mogą przedostać się na pranie suszone na zewnątrz, ale mogą również pojawić się na namiotach czy przenosić z pyłem unoszącym się na leśnych ścieżkach.
• Parzące włoski mogą wyzwalać reakcje wiele lat później.
• Możliwe są również natychmiastowe reakcje alergiczne (reakcja typu I).

Czynniki predysponujące

• Wcześniejszy kontakt z parzącymi włoskami prowadzi do silniejszej reakcji przy ponownym kontakcie.
• Zaatakowane mogą zostać nieosłonięte obszary skóry.

ICD–10

• L.24.8 Kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia wywołane przez inne czynniki.

Diagnostyka

Kryteria diagnostyczne

• Reakcja skórna po kontakcie z włoskami gąsienicy.
• Ewentualnie objawy ze strony układu oddechowego, gardła i przedniego odcinka oka.

Diagnostyka różnicowa

• Zapalenie skóry wywołane przez motyle. 
• Cerkariowe zapalenie skóry.
• Pluskwy (ukąszenia).
• Ukąszenia przez owady
  • komary
  • pchły
  • inne stawonogi.
• Trombikuloza (choroba wywoływana przez larwy roztoczy roślinnych).
• Świerzb.
• Fotodermatoza.
• Polimorficzna osutka świetlna.
• Pokrzywka.
• Strophulus infantum.
• Pemfigoid pęcherzowy we wczesnym stadium.
• Zespół Sweeta (ostra gorączkowa dermatoza neutrofilowa).

Wywiad lekarski

• Przebywanie na świeżym powietrzu w lasach dębowych lub mieszanych oraz w ich pobliżu.
• Silnie swędząca wysypka skórna na odkrytych częściach ciała, zwłaszcza kończynach, szyi i twarzy.
• Po przedostaniu się włosków do dróg oddechowych występują trudności w oddychaniu, kaszel i duszność.
• Po połknięciu podrażnienie i obrzęk w obrębie gardła.
• Po kontakcie z oczami bolesne zapalenie spojówek/rogówki często z dużym obrzękiem powiek.
• Czasami pogorszenie stanu ogólnego z gorączką i wymiotami.

Badanie fizykalne

• Silnie swędzący rumień oraz pokrzywkowe bąble, grudki i pęcherze/pęcherzyki
  • często ułożone w linii, odpowiadającej kształtowi gąsienicy
  • szczególnie narażone są nieosłonięte części ciała: kończyny, szyja, twarz.

Zapalenie skóry wywołane przez korowódkę dębówkę

• Osłuchiwanie płuc pod kątem objawów zapalenia oskrzeli, astmy.
• Badanie gardła: obrzęk i stan zapalny w obrębie gardła.
• Oglądanie spojówek: zapalenie spojówek.
• W przypadku wystąpienia reakcji alergicznej możliwe są pokrzywka i obrzęk naczynioruchowy.

Badania uzupełniające w gabinecie lekarza rodzinnego

• Ewentualnie badanie czynnościowe płuc w przypadku objawów duszności/astmy.

Diagnostyka specjalistyczna

• Badanie w lampie szczelinowej i, w razie potrzeby, dalsza diagnostyka okulistyczna przeprowadzona przez specjalistę chorób oczu. 

Wskazania do skierowania do specjalisty

• Przy zajęciu narządu wzroku.

Wskazania do skierowania do szpitala

• Ciężka reakcja anafilaktoidalna/anafilaktyczna.
• Wstrząs anafilaktyczny.

Leczenie

Cele leczenia

• Złagodzenie świądu.
• Złagodzenie objawów ze strony układu oddechowego i oczu.
• Profilaktyka: zapobieganie rozprzestrzenianiu się korowódki dębówki i jej parzących włosków.

Ogólne informacje o leczeniu

• Miejscowe leczenie środkami przeciwbólowymi lub przeciwświądowymi zawierającymi mentol.
• W przypadku ciężkiej skórnej reakcji zapalnej miejscowo glikokortykosteroidy, w razie potrzeby doustne leki antyhistaminowe.
• W przypadku zapalenia spojówek antyseptyczne krople do oczu, skierowanie do okulisty.
• W przypadku wystąpienia objawów ze strony układu oddechowego, betasympatykomimetyki i/lub glikokortykosteroidy wziewne.
• W ciężkich przebiegach, jeśli to konieczne, glikokortykosteroidy stosowane ogólnie.

Zalecenia dla pacjentów

• Nie należy drapać ani pocierać zajętych obszarów skóry
  • Dalsze roznoszenie parzących włosków gąsienicy poprzez drapanie lub pocieranie prowadzi do rozprzestrzeniania się zapalenia skóry.
• Natychmiast po kontakcie z gąsienicami należy zmienić odzież.
• Należy wyprać zdjęte ubrania (najlepiej w temperaturze minimum 60 stopni).
• Warto spróbować usunąć parzące włoski ze skóry za pomocą taśmy klejącej.
• Należy się wykąpać i umyć włosy.
• W przypadku kontaktu z oczami, należy przepłukać je wodą.

Leczenie farmakologiczne

• Przy silnym świądzie: lotio alba (puder płynny), w razie potrzeby z dodatkiem polidokanolu 2–5% (w formie osobnego leku aktualnie niedostępny w Polsce)
  • alternatywnie chłodzący roztwór mentolu
  • w razie potrzeby doustne leki przeciwhistaminowe.
• W przypadku silnej reakcji zapalnej: miejscowe glikokortykosteroidy, np. krem triamcynolonowy 0,1% (w Polsce dostępny w preparatach złożonych) lub mometazon 0,1% w kremie.
• W przypadku objawów ze strony układu oddechowego/duszności: ewentualnie betasympatykomimetyki i/lub wziewne glikokortykosteroidy, patrz także astma.
• W przypadku ciężkiego przebiegu glikokortykosteroidy podawane ogólnie.

Inne metody leczenia

• W przypadku przedostania się parzących włosków daleko w głąb przedniego odcinka oka, konieczne jest ich chirurgiczne usunięcie.

Zapobieganie

• W przypadku delikatnej infestacji i/lub jeśli dany obszar nie jest często odwiedzany przez ludzi, nie należy stosować środków owadobójczych.
  • Tymczasowe odgrodzenie obszarów leśnych, postawienie znaków ostrzegawczych.
• Zwalczanie jest konieczne, jeśli zaatakowane drzewa znajdują się w pobliżu przedszkoli, szkół lub terenów rekreacyjnych.
• Mechaniczne zwalczanie szkodników przez profesjonalistów
• Środki biologiczne (Bacillus thuringiensis subsp. kurstaki) lub chemiczne (np. olej margosa/azadirachtyna) powinny być brane pod uwagę tylko wtedy, gdy wyżej wymienione środki są niewystarczające lub niemożliwe do zastosowania.
• Aby utrzymać ryzyko dla ludzi i środowiska na niskim poziomie, preferowane jest stosowanie środków biologicznych (Bacillus thuringiensis subsp. kurstaki).
  • Przez 12 godzin od zastosowania zabronione jest chodzenie po leśnych ścieżkach.
  • Nie wolno zbierać jagód ani grzybów na tych obszarach przez 3 tygodnie.
  • Należy usuwać liście drzew zaatakowanych przez gąsienice. 

Przebieg, powikłania i rokowanie

Przebieg

• W przypadku stosowania leczenia miejscowego wyleczenie zmian skórnych następuje zwykle w ciągu 1 tygodnia.
  • Objawy mogą jednak utrzymywać się przez miesiąc lub dłużej.

Powikłania

• W rzadkich przypadkach możliwa jest reakcja anafilaktoidalna ze wstrząsem anafilaktycznym.

Rokowanie

• Rokowanie jest dobre. Z reguły objawy ustępują pod wpływem leczenia. 

Informacje dla pacjentów

Materiały edukacyjne dla pacjentów

• Lepidopteryzm (zapalenie skóry powodowane przez gąsienice).

Ilustracje

Thaumetopoea processionea (Źródło: Wikimedia Commons)

Zapalenie skóry wywołane przez korowódkę dębówkę (Źródło: Wikimedia Commons)

Źródła

Piśmiennictwo

 

Opracowanie

• Anna Pachołek (recenzent)
• Tomasz Tomasik (redaktor)
• Marlies Karsch–Völk (recenzent/redaktor)