Co to są wszy?

Wszy, które mogą zaatakować człowieka, występują w trzech gatunkach.

• Wszy głowowe mają długość 2-3 mm i są szare, brązowe lub czarne. Mogą być również czerwone po wyssaniu krwi. Dorosłe wszy są bezskrzydłe, mają sześć odnóży i pazury czepne, którymi przyczepiają się do włosów. Wszy głowowe żyją wyłącznie na skórze głowy człowieka i najczęściej można je znaleźć we włosach na karku i za uszami. Zarówno wszy, jak i ich jaja są widoczne gołym okiem.
• Wszy łonowe są krótsze i szersze niż wszy głowowe. Rozwijają się w miejscach silnego owłosienia ciała, zwłaszcza we włosach łonowych, brwiach i rzęsach. Ze względu na substancje znajdujące się w ślinie wszy, na skórze widoczne są niebieskawe rany po ukąszeniach.
• Wszy odzieżowe przypominają wszy głowowe i żyją we włóknach odzieży, skąd przemieszczają się na ciało ludzkie, aby wysysać krew. W Europie Środkowej występują raczej rzadko. Zarażenie wszami odzieżowymi jest spowodowane brakiem higieny. Wszy odzieżowe mogą przenosić różne choroby, np. tyfus plamisty i dur powrotny.

Wszy żywią się ludzką krwią i przemieszczają się wzdłuż pasm włosów.

Objawy

Wszy powodują swędzenie, ponieważ składniki śliny wszy wywołują reakcję alergiczną. Bezpośrednio po zakażeniu zwykle nie występuje jeszcze świąd, często pojawia się on dopiero po kilku tygodniach. Swędzenie może jednak szybko powrócić, jeśli zakażenie się odnowi.

Zarażenie wszami łonowymi zwykle można rozpoznać zanim pojawi się swędzenie. Również wszy głowowe i ich jaja (gnidy) są łatwe do zauważenia, a czasem nawet można zauważyć odchody wszy, które wyglądają jak czarny proszek.

Często pojawia się wysypka skórna. Drapanie może spowodować małe rany na skórze. Węzły chłonne mogą być powiększone. W przypadku wszy łonowych na skórze widoczne są niebieskawe ślady po ukąszeniach.

Wszy głowowe nie mają nic wspólnego z brakiem higieny i nie można ich usunąć zwykłym szamponem.

Epidemiologia

Grzebień na wszy

Epidemie wszy głowowych występują bardzo często i najczęściej w przedszkolach, szkołach i miejscach, gdzie dzieci mają ze sobą bliski kontakt. Zarażeniu ulegają głównie dzieci w wieku 5-13 lat, ale zdarzają się również osoby dorosłe. Rzadko zdarza się, aby tylko jedna osoba miała wszy głowowe, ponieważ kontakt z innymi ludźmi, np. w rodzinie, powoduje szybkie ich rozprzestrzenianie. Poza skórą głowy wszy głowowe przeżywają maksymalnie 2 dni.

Sporadycznie pojawiają się również wszy łonowe. Giną po 1-2 dniach bez żywiciela.

Wszy odzieżowe rzadko występują w Europie Środkowej.

Rozprzestrzenienie

Wszy rozprzestrzeniają się tylko przez bliski kontakt. Wszy głowowe żyją wyłącznie na ludzkiej skórze głowy. Krew ludzka jest jedynym ich pokarmem, którą żywią się co 3-6 godzin. Ukąszenia mogą powodować swędzenie, ale większość pacjentów nie ma objawów przez długi czas. Wszy składają swoje jaja (gnidy) na łodydze włosa. Po 7-10 dniach wykluwają się młode wszy, które po 9-12 dniach stają się dojrzałe płciowo. Cykl życiowy trwa ok. 30 dni.

Wszy głowowe nie potrafią ani skakać, ani latać, ale mogą pełzać przemieszczając się w ten sposób z jednej głowy na drugą. Często rozprzestrzeniają się między dziećmi, które podczas zabawy stykają się głowami. Wszy mogą być czasami przenoszone także przez używanie cudzych czapek lub grzebieni. Jeśli czapka nie była noszona przez jeden dzień, zazwyczaj nie może już powodować zakażenia. Zalecamy jednak, aby w przypadku zakażenia wszami nie pożyczać sobie czapek i innych nakryć głowy, a także grzebieni czy szczotek do włosów.

Wszy łonowe kolonizują głównie osoby dorosłe i pasożytują w owłosieniu okolicy łonowej, pod pachami oraz na brwiach i rzęsach. Przenoszone są przez bliski kontakt fizyczny (przede wszystkim kontakt seksualny) lub korzystanie ze wspólnej pościeli i ręczników. Wszy łonowe nie przeżywają więcej niż 24 godziny bez żywiciela.

Pojawienie się wszy odzieżowej jest spowodowana brakiem higieny. Jest to rzadkość w Europie Środkowej. Giną one poza żywicielem w ciągu tygodnia.

Rozpoznanie

Podczas badania lekarz stara się znaleźć wszy i jaja na skórze głowy i innych miejscach, w których występują objawy. Wszy składają jaja (gnidy) u nasady włosa, gdzie następnie przyklejają się do włosów. Na rosnących włosach przemieszczają się więc około 1 cm na miesiąc. Poprzez zmierzenie odległości od skóry głowy do najbardziej oddalonej od głowy gnidy można określić czas trwania zakażenia.

Podczas rozczesywania mokrych włosów widać wszy na grzebieniu, a po rozłożeniu wokół ramion białego ręcznika również na nim. Należy używać odpowiedniego grzebienia na wszy i w miarę możliwości rozczesywać włosy w jasnym świetle. Podczas czesania należy nałożyć ręcznik na ramiona i w miarę możliwości użyć szkła powiększającego.

Zarówno grzebień, jak i ręcznik należy sprawdzić pod kątem wszy i jaj. Jaja są często tak mocno przytwierdzone do włosów, że podczas czesania włosy są wyrywane razem z nimi.

Można również użyć grzebienia na wszy na suchych włosach. Należy przytrzymać głowę nad białą kartką papieru, aby ewentualne wszy i jaja były widoczne.

Zaraz po znalezieniu wszy grzebień należy wypłukać w gorącej wodzie. Ręcznik należy również albo wyprać w temperaturze 60 stopni, albo zamrozić na co najmniej cztery godziny, aby zabić wszy i jaja.

Wszy łonowe mogą zostać wykryte we włosach łonowych lub ewentualnie w brwiach bądź rzęsach poprzez kontrolę, w razie potrzeby z użyciem szkła powiększającego.

Leczenie

Pierwsza para odnóży wszy ma pazury czepne. Dzięki nim wszy tak dobrze trzymają się włosów, że nie można ich usunąć poprzez mycie, kąpiel czy prysznic.

Przeczesywanie grzebieniem na wszy nie usuwa wszystkich żywych jaj, ale zmniejsza liczbę dojrzałych płciowo wszy. W czasie epidemii wszy głowowej należy starać się leczyć wszystkie zakażone osoby jednocześnie za pomocą leków i grzebieni.

Wszy łonowe leczy się tymi samymi lekami co wszy głowowe, ale wyczesywanie nie jest konieczne. 

W przypadku wszy odzieżowej zwykle wystarcza dokładne umycie ciała i wypranie ubrań.

Leki

Leki powinny stosować tylko te osoby, które są zarażone wszami. Istnieją leki zawierające substancje czynne: alletrynę, permetrynę i pyretrum. Alternatywne rozwiązania stają się coraz ważniejsze, ponieważ czasami pojawia się oporność na znane środki.

Przede wszystkim można skorzystać z tzw. wyrobów medycznych. Są to, oprócz grzebienia na wszy, dimetikon (roztwór silikonowy) oraz olejki roślinne lub eteryczne. Dimetikon przypuszczalnie zabija wszy w taki sposób, że pokrywa ich ciało szczelną warstwą, przez co się duszą. Produkt należy wmasować we włosy i skórę głowy, a następnie pozostawić na pewien czas, aby zadziałał. Na razie nie są znane żadne działania niepożądane, ale włosy przez krótki czas pozostają łatwopalne. Dlatego należy zachować ostrożność podczas suszenia włosów. Takie preparaty można dostać bez recepty w aptece. 

Permetryna może być stosowana u dzieci od 6 miesiąca życia, a także w czasie ciąży, jednak niektóre wszy są odporne na działanie substancji czynnej. Permetryna jest trucizną dla wszy. Szampon należy dobrze wmasować w wilgotne włosy, a po 10 minutach dokładnie spłukać wodą.

Zabieg należy powtórzyć po 8-10 dniach.

Włosy należy czesać grzebieniem na wszy w okresie leczenia i przez co najmniej dwa tygodnie po zakończeniu leczenia, aby upewnić się, że wszystkie wszy zostały usunięte. Po zniknięciu wszy swędzenie może utrzymywać się przez kilka dni.

Wszy łonowe leczy się tymi samymi lekami co wszy głowowe. Krem z permetryną lub pyretryną nakłada się na wszystkie miejsca ciała zaatakowane przez wszy łonowe i zmywa po 10 minutach. Zabieg należy powtórzyć po 7-10 dniach. Dodatkowo jaja należy usunąć za pomocą pęsety. W przypadku wszy łonowych osobniki i jaja obecne na rzęsach należy usuwać ręcznie, a brzeg powieki regularnie smarować wazeliną. Ubrania, pościel, ręczniki itp. należy wyprać w pralce w temperaturze co najmniej 60°C lub szczelnie zamknąć w plastikowych torbach na co najmniej 3 dni.

Wyczesywanie

Wyczesywanie można stosować jako jedyną terapię, zwłaszcza gdy leki nie działają lub nie są tolerowane.

Wówczas pacjent musi być systematycznie i dokładnie wyczesywany codziennie lub co drugi dzień przez 12-14 dni. Po ostatnim zabiegu należy kontrolować włosy przez kolejne trzy tygodnie, najlepiej codziennie.

Metoda ta jest szczególnie polecana dla dzieci, które mają włosy krótkie lub średniej długości, proste lub falowane:

• Należy użyć plastikowego grzebienia lub specjalnego grzebienia na wszy.
• Najpierw należy umyć włosy normalnym szamponem, a następnie nałożyć na ramiona biały ręcznik i rozczesać jeszcze wilgotne włosy. Wszy spadają na ręcznik i łatwo je na nim dostrzec.
• Między zębami grzebienia mogą się również znaleźć małe wszy lub gnidy.
• Zarówno grzebień, jak i ręcznik należy następnie wyprać w temperaturze co najmniej 60°C lub zamrozić, aby zabić wszy.

Wyczesywanie suchych włosów jest alternatywą, prawdopodobnie tak samo skuteczną jak wyczesywanie mokrych włosów.

• Przy wyczesywaniu należy pochylić głowę nad białym ręcznikiem lub papierem, aby wyczesane wszy były na nim widoczne.
• Na suchych włosach wszy nie są tak lepkie, ale istnieje ryzyko ich szerokiego rozproszenia podczas czesania.

Innym osobom mającym kontakt z osobą zaatakowaną przez wszy, które nie stosują farmakoterapii, zaleca się również codzienne czesanie włosów, aby wykluczyć zakażenie.

W przypadku leczenia inwazji wszawicy głowowej wyłącznie za pomocą grzebieni, zaleca się pranie bielizny pościelowej i odzieży mającej kontakt z zajętym obszarem skóry w temperaturze co najmniej 60°C.

Przedszkole i szkoła

• Dzieci z wszawicą głowową mogą nadal chodzić do szkoły lub przedszkola tylko wtedy, gdy rozpoczęto terapię.
• Rodzice mają obowiązek niezwłocznie powiadomić kierownika placówki.
• Rodzice powinni regularnie sprawdzać w domu podczas terapii, czy ich dzieci nie mają wszy. Pozostałe rodzeństwo również powinno być skontrolowane, ale tylko zakażone dzieci powinny być leczone.
• W przedszkolu dzieci mogą się zarazić poprzez bezpośredni kontakt z głową zarażonego dziecka lub również np. poprzez wspólne używanie nakryć głowy. U starszych dzieci dość łatwo jest uniknąć infekcji.
• Na przytulankach czy przewiewnych, wiszących ubraniach wszy nie przeżywają dłużej niż około 24 godziny.
• Wszy giną również w wyniku zamrożenia lub ogrzania do temperatury powyżej 60°C. Ubrania, w których mogą znajdować się wszy, należy zamrozić w plastikowym worku na co najmniej cztery godziny. Prać należy w temperaturze minimum 60°C.

Rokowanie

U większości pacjentów po sumiennym wdrożeniu terapii wszy zostają wyeliminowane. Najczęstszą przyczyną niepowodzenia terapii nie jest oporność środków, lecz zaniedbania w leczeniu.

Dzieci w szczególnie w narażonych środowiskach powinny być regularnie kontrolowane pod kątem obecności wszy. Kontrolę uzupełniającą poprzez wyczesywanie należy przeprowadzać przynajmniej raz w miesiącu.

Dodatkowe informacje

• Wszy – informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Magda Łabęcka, lekarz, Kraków (recenzent)
• Martina Bujard, dziennikarz naukowy, Wiesbaden