Co to jest wyprysk atopowy?

Definicja

Wyprysk atopowy (inne nazwy: neurodermit, atopowe zapalenie skóry) jest wrodzonym, przewlekłym, nawracającym zapaleniem skóry o wielu przyczynach, charakteryzującym się suchą skórą ze swędzącą skórą z wysypką, najczęściej w zgięciach łokci lub kolan. Objawy są różne w zależności od wieku osoby chorej. Często występuje skłonność do różnego rodzaju alergii.

Objawy

U większości osób chorych objawy pojawiają się przed 5. rokiem życia.

U niemowląt wysypka (wyprysk) pojawia się zwykle w postaci małych, sączących się pęcherzyków na policzkach i skórze głowy. Często zmiany skórne pojawiają się również na skórze prostowników łokci i kolan oraz w okolicy pieluszkowej. 

U małych dzieci wyprysk ma postać mniej sączących zmian skórnych  i często jest rozdrapywany; może również ulec zakażeniu. Zmiany skórne pojawiają się zwykle symetrycznie na ciele, rękach i nogach, zwłaszcza w zgięciach stawów, czyli w tylnej części kolana, na kostkach, łokciach i nadgarstkach oraz na szyi.

U osób dorosłych skóra jest zwykle swędząca i sucha, a w niektórych miejscach często pogrubiona (w wyniku drapania). Symetryczne zmiany wypryskowe występują na górnej części ciała, po stronie zgięcia rąk i nóg oraz na twarzy w okolicy oczu. Może wystąpić również wyprysk na dłoniach.

Skóra z wypryskiem jest bardziej podatna na infekcje bakteryjne, z powodu osłabionej bariery skórnej, która utraciłą swoją funkcję ochrony przed zakażeniami. Nadkażenia objawiają się jako żółtawe strupy w miejscu istniejącego wyprysku. Wysypka jest bardziej czerwona, zaogniona i sączy się z niej wydzielina.

Przyczyny

Wyprysk atopowy ma kilka podstawowych przyczyn, zwykle jest to połączenie czynników dziedzicznych i środowiskowych. Zmiany genetyczne w układzie odpornościowym przyczyniają się do rozwoju choroby. Dodatkowo zaburzona zostaje funkcja barierowa skóry, przez co jest ona bardziej podatna na infekcje i alergie.

Osoby chore lub członkowie ich rodzin często mają inne zaburzenia atopowe, takie jak astma i alergiczny nieżyt nosa. Dzieci, których rodzice mają wyprysk atopowy, są w grupie zwiększonego ryzyka wystąpienia choroby.

Rolę mogą odgrywać różne alergeny, takie jak kurz domowy lub pyłki, jak również niektóre produkty spożywcze. U około jednej trzeciej dzieci dotkniętych chorobą wyprysk atopowy jest spowodowany alergią na produkty takie jak mleko krowie, jaja, soja, orzechy lub ryby. Z wiekiem często rozwija się tolerancja na te produkty.

Stan zapalny skóry mogą nasilić inne niespecyficzne czynniki, takie jak niska temperatura powietrza (powodująca, że skóra staje się bardziej sucha) lub wysoka (powodująca pocenie) czy chlorowana woda. Produkty spożywcze, takie jak pomidory, truskawki i owoce cytrusowe, a także barwniki i konserwanty, mogą również powodować reakcje nadwrażliwości i pogorszyć stan skóry.

Ponadto stres i problemy psychospołeczne mogą wywołać ostry epizod lub nasilić objawy.

Częstość występowania

• Wyprysk atopowy jest najczęstszą chorobą przewlekłą u dzieci. Dotyczy prawie 10% dzieci i młodzieży poniżej 15. roku życia, ale tylko około 3% dorosłych powyżej 20. roku życia.
• Do 15. roku życia chłopcy i dziewczęta chorują z podobną częstotliwością; od 15. roku życia częściej chorują kobiety.

Badania

Badanie lekarskie

• Diagnoza może być zazwyczaj postawiona podczas zwykłego badania lekarskiego na podstawie wyglądu wysypki skórnej.
• Często występuje w zgięciach kolan lub łokci bądź innych fałdach skórnych. Osoby chore mają na ogół suchą skórę i zgłaszają silny świąd.
• Osoby chore lub członkowie ich rodziny często mają astmę lub alergiczny nieżyt nosa.

Testy alergiczne

• Dodatkowo można przeprowadzić testy alergiczne, zwłaszcza jeśli pacjenci chorują również na katar sienny lub astmę.
• W teście punktowym na skórę upuszcza się płyn, a następnie wykonuje się małe nakłucie skóry. Krople zawierają niewielkie ilości substancji uczulającej. W przypadku uczulenia na substancję zawartą w preparacie skóra w tym miejscu będzie zaczerwieniona i wystąpi miejscowy obrzęk.
• Do wykonania tzw. testów RAST należy pobrać krew, którą bada się na obecność specyficznych przeciwciał IgE.
• Warto pamiętać, że testy alergiczne początkowo wskazują jedynie na uczulenie na pewne substancje. Nie musi to jednak oznaczać, że występuje dodatkowo reakcja alergiczna.

Test prowokacyjny

• Rozpoznanie alergii pokarmowych powinno być potwierdzone testami prowokacyjnymi, w razie potrzeby pod nadzorem lekarza.
• Takie testy prowokacyjne należy regularnie powtarzać, aby udowodnić trwałe uczulenie i wykazać trwającą reakcję uczuleniową oraz zapobiec niepotrzebnemu unikaniu produktów żywnościowych przez długi czas

Leczenie

• Celem leczenia wyprysku atopowego jest złagodzenie lub wyeliminowanie związanych z nim objawów oraz zapobieganie moźliwym powikłaniom.
• Większość pacjentów wymaga długotrwałego leczenia, które składa się z różnych elementów w zależności od stopnia zaawansowania choroby.

Leczenie podstawowe

• Leczenie podstawowe jest bardzo ważne, aby nawilżyć skórę i zapobiec jej wysuszeniu. Pomaga ustabilizować barierę ochronną skóry.
• Niezbędne jest regularne stosowanie kremów nawilżających, które nie zawierają substancji drażniących.
• Odpowiednie są zwłaszcza kremy z dodatkiem mocznika i/lub gliceryny.
• Jeśli skóra jest bardzo sucha, zaleca się stosowanie tłustych maści.
• Skóra powinna być dokładnie, ale delikatnie oczyszczona, do czego nadają się preparaty o neutralnym pH, olejki pod prysznic czy olejki do kąpieli.

Miejscowa terapia glikokortykosteroidami

• Głównymi lekami stosowanymi w leczeniu wyprysku atopowego są kremy lub maści z glikokortykosteroidami, które mają działanie przeciwzapalne. W zależności od nasilenia, lokalizacji i wieku pacjenta stosuje się środki o różnej sile działania.
• Na miejsca zmienione chorobowo należy nakładać krem raz dziennie, aż do zagojenia się wysypki. W wyjątkowych przypadkach krem z glikokortykosteroidem można stosować 2 razy dziennie.
• Po tym etapie stosowania preparatów może nastąpić leczenie uzupełniające w dłuższych odstępach czasu. Następnie krem stosuje się 1-2 razy w tygodniu przez okres ok. 3 miesięcy.
• Glikokortykosteroidy nie powinny być stosowany stale na co dzień.
• W obszarach o cienkiej skórze (np. na twarzy) stosowanie powinno być ograniczone do kilku dni.
• Możliwe skutki uboczne to ścieńczenie skóry, pękanie drobnych naczyń krwionośnych na skórze (tzw. teleangiektazje), infekcje skórne i rozstępy.
• W przypadku zakażeń bakteryjnych (nadkażeń) wyprysku można również zastosować środki antyseptyczne (np. oktenidynę).

Inhibitory kalcyneuryny

• Jako alternatywę dla glikokortykosteroidów można zastosować tzw. inhibitory kalcyneuryny w leczeniu miejscowym.
• Inhibitory kalcyneuryny działają przeciwzapalnie i przeciwświądowo. Są one podobnie skuteczne jak glikokortykosteroidy, ale nie prowadzą do zaniku tkanki.
• Kremy z inhibitorami kalcyneuryny są więc zalecane szczególnie w miejscach o cienkiej skórze, np. na twarzy, w fałdach skórnych, w okolicach narządów płciowych i na skórze głowy u małych dzieci.
• Jako reakcja niepożądana może wystąpić przejściowe pieczenie skóry.
• W trakcie leczenia należy unikać silnego nasłonecznienia i pamiętać o stosowaniu dobrej ochrony przeciwsłonecznej.

Leki doustne

• Lekarz może przepisać leki doustne, które hamują reakcje układu odpornościowego w przypadku przewlekłego, ciężkiego wyprysku atopowego.
• Aby przerwać ostry atak, na krótki okres można przepisać glikokortykosteroidy do podania doustnego. Ze względu na działania niepożądane nie zaleca się długotrwałego leczenia takimi preparatami.
• Alternatywnie można zastosować leki immunosupresyjne lub biologiczne.
• W przypadku ciężkich nadkażeń bakteryjnych podawane są antybiotyki w formie tabletek.
• Silny świąd może być leczony za pomocą leków przeciwświądowych, zwanych lekami przeciwhistaminowym, skuteczność jest jednak niewielka.

Dalsze metody leczenia

• Osobom z nasilonymi objawami może pomóc fototerapia w gabinecie dermatologicznym. Zabieg ten przeprowadza się za pomocą specjalnych systemów świetlnych, które wytwarzają światło UV o różnej długości fali.
• Wyprysk atopowy w dużym stopniu zaburza komfort życia. Dodatkowo stres i obciążenie psychiczne mogą nasilać chorobę. Dla części osób chorych uzasadnione jest więc leczenie psychoterapeutyczne.
• Dodatkowo pomocne mogą być ćwiczenia relaksacyjne (np. trening autogenny).
• W przypadku przewlekłego wyprysku można rozważyć pobyt w klinice rehabilitacyjnej.

Co można zrobić we własnym zakresie?

Unikanie czynników prowokujących

• W miarę możliwości należy unikać czynników, które mogą wywołać lub nasilić wyprysk u siebie lub swojego dziecka. Takie czynniki wyzwalające mogą być różne, w zależności od osoby.
• Pocenie się może powodować podrażnienia i świąd, dlatego ubranie powinno byc dostosowane do warunktów atmosferycznych, tak, aby nie dopuszczać do przegrzania.
• Zalecane jest noszenie bawełnianych ubrań i unikanie ubrań z wełny.
• W domu, w którym przebywają osoby chore, nie powinno się palić papierosów.
• Powietrze w pomieszczeniach nie powinno być zbyt suche, zwłaszcza zimą. Pocenie się często pogarsza stan wyprysku, więc w sypialni powinno być chłodno.
• Jeśli to możliwe, należy unikać substancji wywołujących reakcję alergiczną, np. kurzu domowego, pyłków, sierści zwierząt czy niektórych pokarmów.
• Często negatywny wpływ ma również nadmierny stres czy obciążenie psychiczne.

Pielęgnacja skóry

• Należy regularnie używać kremów nawilżających, a zwłaszcza po każdej kąpieli czy prysznicu.
• Kąpiele nie powinny być zbyt częste, a w ich trakcie trzeba uważać na to, by woda nie była zbyt gorąca.
• Mydło wysusza skórę, dlatego zwłaszcza w obszarach skóry ze zmianami wypryskowymi nie należy używać mydła, a zamiast nich delikatne środki myjące do skóry wrażliwej. 
• Kończąc mycie pod prysznicem należy rozprowadzić na skórze niewielką ilością olejku do kąpieli.

Dieta

• Pewne pokarmy mogą nasilić zmiany skórne u niektórych dzieci z wypryskiem atopowym.
• Jeśli wysypka utrzymuje się, przydatne są testy na alergię pokarmową.
• Z racji tego, że dzieci szczególnie potrzebują zróżnicowanej, zdrowej i zrównoważonej diety, poszczególne produkty żywnościowe powinny być wykluczone tylko wtedy, gdy testy alergiczne potwierdzą, że dziecko jest na nie uczulone.

Profilaktyka

• Dzieciom, które są w grupie wysokiego ryzyka rozwoju wyprysku atopowego, powinno się od urodzenia codziennie dobrze natłuszczać skórę. Wyprysk atopowy pojawia się wtedy znacznie rzadziej.
• Karmienie niemowlęcia wyłącznie piersią przez pierwsze 4. miesiące życia zmniejsza ryzyko rozwoju wyprysku atopowego.
• W przypadku karmienia dziecka mlekiem modyfikowanym dla niemowląt, należy wybierać te z hydrolizowanej serwatki (mleko HA). Po 4. miesiącu życia należy zacząć podawać dziecku pokarmy uzupełniające.
• Istnieją dowody na to, że u dzieci urodzonych przez cesarskie cięcie zwiększone jest ryzyko wystąpienia alergii. Jeśli to możliwe, należy wziąć to pod uwagę przy wyborze procedury porodowej.
• Zaleca się, aby wszystkie dzieci, także te zagrożone alergią, były szczepione zgodnie z oficjalnymi rekomendacjami.
• Dorośli z atopowym zapaleniem skóry są narażeni na rozwój tak zwanego wyprysku kontaktowego, który jest wywoływany przez czynniki drażniące lub alergie. Wyprysk często występuje na dłoniach (wyprysk na dłoniach). Należy również wziąć pod uwagę ogólne porady dotyczące zapobiegania wypryskowi na dłoniach!
• Wyprysk kontaktowy występuje często w związku z wykonywaną pracą zawodową. Wówczas, jeżeli zmiany skórne o charakterze wyprysku atopowego pojawiają się wielokrotnie, może być uznany za chorobę zawodową.

Rokowanie

Wyprysk atopowy pojawia się zwykle w okresie niemowlęcym lub dziecięcym, a u około 60% osób ustępuje we wczesnej dorosłości.

Przebieg choroby jest zmienny z epizodami o różnym czasie trwania i nasileniu. Najczęstszym powikłaniem są zakażenia uszkodzonej skóry.

Osoby, które chorowały na wyprysk atopowy, są narażone na większe ryzyko rozwoju astmy i kataru siennego w późniejszym okresie życia. Dodatkowo, nawet jedna czwarta osób, u której wystąpił wyprysk atopowy w dzieciństwie, w dorosłym życiu zmaga się z wypryskiem na dłoniach.

Dodatkowe informacje

• Wyprysk kontaktowy
• Porady dotyczące zapobiegania wypryskowi na dłoniach
• Leki przeciwalergiczne w ciąży i podczas karmienia piersią
• Astma
• Alergiczny nieżyt nosa (katar sienny)
• Dieta i lista objawów
• Wyprysk atopowy – informacje dla personelu medycznego

Ilustracje

Wyprysk atopowy w zgięciu kolana

Wyprysk atopowy na ramieniu

Autorzy

• Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz (redaktor)
• Martina Bujard, dziennikarka naukowa, Wiesbaden
• Aleksandra Kucharska-Janik, lekarz rezydent MSSW (edytor)