Co to jest hiperkalemia?

Definicja

Z hiperkaliemią mamy do czynienia, gdy stężenie potasu we krwi jest podwyższone. Potas jest składnikiem mineralnym, którego równowaga odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu ważnych dla życia procesów w naszym organizmie. W zależności od poziomu potasu rozróżnia się łagodną, umiarkowaną i ciężką hipokaliemię.

Hiperkaliemia zaczyna się w przedziale 5,6–6,5 mmol/l. O umiarkowanej hiperkaliemii mówi się przy wartościach w granicach 6,6–7,5mmol/l. Ciężka hiperkaliemia występuje powyżej 7,5 mmol/l.

Objawy

W większości przypadków hiperkaliemia jest stanem, który rozwija się powoli. W tych przypadkach objawy występują rzadko, w zależności od stężenia potasu. Wysoki poziom potasu we krwi często jest stwierdzany przypadkowo w rutynowym badaniu laboratoryjnym. Jednak niektóre osoby mogą reagować na wysokie stężenie różnymi dolegliwościami.

Hiperkaliemia może prowadzić do problemów żołądkowo-jelitowych z kolkami i biegunką. Nadmierny poziom potasu może również objawiać się osłabieniem mięśni, dezorientacją i/lub niepokojem. W przypadku ciężkiej hiperkaliemii istnieje ryzyko wystąpienia zagrażających życiu zaburzeń rytmu serca.

Przyczyny

Stężenie potasu we krwi podlega ścisłej regulacji, ponieważ pobudliwość komórek jest sterowana między innymi przez potas. Pierwiastek ten należy do tzw. elektrolitów i ma kluczowe znaczenie dla przekazywania sygnałów, np. między komórkami nerwowymi i mięśniowymi. Jeśli stężenie potasu jest zbyt wysokie lub zbyt niskie, przekazywanie sygnałów jest zaburzone. 

Potas występuje w postaci wolnej we krwi w niewielkim procencie (na poziomie ok. 2%). 98% potasu znajduje się w komórkach ciała, zwłaszcza w komórkach mięśniowych. Badanie krwi mierzy mniejszą, wolną część potasu. Jest ona kontrolowana przez wchłanianie potasu z pożywieniem w jelicie, przez napływ i wypływ potasu do/z komórek i przede wszystkim przez precyzyjnie skoordynowane wydalanie z moczem przez nerki.

Główne przyczyny

• Zwiększone spożycie potasu w diecie lub przez przetoczenie krwi
  • Do żywności bogatej w potas należą w szczególności banany, ziemniaki i produkty ziemniaczane takie jak chipsy, suszone owoce, ciemna czekolada i pasta pomidorowa.
• Zmniejszone wydalanie potasu przez nerki
• Uwalnianie dużych ilości potasu związanego w komórkach do krwi, np. w wyniku uszkodzenia komórek w oparzeniach czy uszkodzeniach mięśni
• Leki podnoszące poziom potasu

Zmniejszone wydalanie potasu

Zmniejszone wydalanie potasu może być spowodowane różnymi czynnikami. Najczęstszą przyczyną jest upośledzona czynność nerek (niewydolność nerek). Nerki nie mogą już transportować wystarczającej ilości potasu do moczu, dlatego potas gromadzi się we krwi. Może to dotyczyć zarówno ostrej niewydolności nerek jak i przewlekłej choroby nerek.

Ponadto wydalanie potasu przez nerki jest regulowane przez hormony. Niektóre zaburzenia hormonalne sprzyjają niedostatecznemu wydalaniu i tym samym gromadzeniu potasu, np. choroba Addisona, w której pojawia się niedobór aldosteronu.

Leki i wcześniejsze choroby

Wiele leków zaburza gospodarkę potasową, np. inhibitory ACE, beta-blokery, tzw. leki moczopędne oszczędzające potas (diuretyki), niesteroidowe leki przeciwzapalne jak ibuprofen oraz heparyna.

Także niewydolność serca może prowadzić do hiperkaliemii. Wiadomo, że niektóre leki nasercowe również przyczyniają się do hiperkaliemii, jeśli są przyjmowane w niewłaściwych dawkach, np. tzw. glikozydy nasercowe (naparstnica). Najczęściej mamy do czynienia z wcześniejszą chorobą, która prowadzi do hiperkaliemii w wyniku dodatkowego przyjmowania leków zwiększających stężenie potasu.

Redystrybucja potasu z komórek do krwi może być spowodowana śmiercią komórek, np. gdy mięśnie zostały poważnie uszkodzone w wypadku (rabdomioliza), oparzeniach, terapii nowotworowej lub krwawieniu wewnętrznym. Niedobór insuliny, jak w przypadku cukrzycy i wynikający z tego wysoki poziom glukozy we krwi (hiperglikemia) może również podnieść stężenie potasu.

Możliwe błędy pomiarowe?

Czasami podczas pobierania próbki krwi otrzymuje się fałszywie wysokie wartości potasu, co może być spowodowane zbyt długim zastojem wywołanym przez opaską uciskową podczas pobierania krwi lub nieprawidłowym przechowywaniem probówki krwi. Jeśli w przeszłości wartości potasu zawsze były prawidłowe, należy rozważyć błąd pomiaru i powtórzyć badanie.

Częstość występowania

U chorych hospitalizowanych w trybie nagłym hiperkalemię stwierdzano u ok. 10% przypadków. Przy czym wysoki poziom potasu występował częściej u osób starszych.

U osób z przewlekłą niewydolnością nerek hiperkalemia występuje w ok. 40–50% przypadków.

Badania

Pacjenci często wykazują niewiele objawów. Mogą wystąpić biegunka, bóle skurczowe brzucha, osłabienie mięśni, zaburzenia czucia w kończynach górnych i dolnych, porażenie mięśni, zaburzenia rytmu serca, nierówna praca serca, niepokój i dezorientacja.

Badanie fizykalne przeprowadzone przez lekarzy może ujawnić oznaki chorób przyczynowych takich jak: niewydolność serca, wysokie ciśnienie krwi w przebiegu niewydolności nerek lub choroba nowotworowa.

Najważniejszym badaniem technicznym pozwalającym wykryć hiperkaliemię jest pobranie próbki krwi w celu oznaczenia poziomu potasu w surowicy. W celu stwierdzenia zaburzenia czynności nerek oznacza się również ich parametry. Ponadto istotne są również wartość pH krwi, stężenie innych elektrolitów (sód, wapń), parametry tarczycy i poziom glukozy we krwi.

Jeśli potas w surowicy jest podwyższony, w EKG mogą pojawić się zmiany, które mogą być wczesnymi objawami zaburzeń rytmu serca.

W przypadku stwierdzenia podczas badania niespodziewanie wysokiej wartości potasu należy rozważyć błąd pomiaru i powtórzyć badanie.

Leczenie

Leczenie hiperkaliemii jest uzależnione od przyczyny niedoboru i poziomu potasu w surowicy.

W przypadku mniej wysokiego poziomu potasu leczenie odbywa się w warunkach ambulatoryjnych i zależy od podstawowej przyczyny. Leki powodujące wzrost potasu w miarę możliwości odstawiamy i zastępujemy innymi preparatami. Pokarmy zawierające potas powinny być spożywane w niewielkich ilościach lub całkowicie wyeliminowane.

W przypadku łagodnej hiperkaliemii zwykle wystarczy zmiana diety, wypicie odpowiedniej ilości płynów i w razie potrzeby przyjęcie niezbędnych leków, które mają działanie wiążące potas. Niektóre leki moczopędne (diuretyki) również sprzyjają wypłukiwaniu potasu z moczem i mogą być stosowane terapeutycznie.

W przypadku wystąpienia ciężkiej hiperkaliemii z objawami zaburzeń rytmu serca terapia musi być prowadzona pod ścisłym nadzorem w szpitalu. U pacjentów z ciężkimi zaburzeniami czynności nerek można rozważyć zastosowanie dializy (oczyszczanie krwi). Leczenie odbywa się również w szpitalu, jeśli z powodu hiperkaliemii wystąpią inne dolegliwości z porażeniem mięśni lub dezorientacją.

Profilaktyka

Działania profilaktyczne zależą od podstawowej przyczyny hiperkaliemii. Jeśli ktoś jest podatny na hiperkaliemię z powodu zaburzeń czynności nerek lub przyjmowania określonych leków, możliwe środki obejmują dietę niskopotasową i ewentualną zmianę leków na takie, które nie sprzyjają nadwyżce potasu we krwi.

Aby zapobiec utracie kontroli, należy wykonywać regularne badania krwi z oznaczaniem poziomu potasu w surowicy. Również w przypadku przyjmowania nowych leków należy zwrócić uwagę, czy nie przyczyniają się one do zwiększenia stężenia potasu.

Rokowanie

Nieleczona ciężka hiperkaliemia (wartość potasu > 7,5 mmol/l) może być potencjalnie niebezpieczna dla życia. Przy odpowiedniej terapii rokowanie zależy od choroby podstawowej. Umiarkowany wzrost potasu może być zwykle dobrze leczony. Po terapii zaleca się regularne pobieranie próbek krwi czy też badanie EKG w celu monitorowania przebiegu.

Dodatkowe informacje

• Hiperkalemia – Informacje dla personelu medycznego

Autorka

• Susanna Allahwerde, lekarz, specjalistka ds. medycyny ogólnej, Berlin
• Aleksandra Kucharska-Janik, lekarz rezydent, Oddział Okulistyczny, Międzyleski Szpital specjalistyczny w Warszawie (edytor)