Co to jest przysadka mózgowa?

Przysadka mózgowa jest niewielkim, ale bardzo ważnym gruczołem w naszym mózgu, wielkości małego orzecha laskowego lub groszku. Leży blisko podstawy mózgu i jest połączona z podwzgórzem cienkim paskiem nerwów. Działa trochę jak centrala sterująca, wysyłając hormony do różnych części ciała, gdzie mają one kluczowe zadania.

Te hormony mają różnorodne funkcje, od regulacji wzrostu, przez kontrolę działania tarczycy i nadnerczy, aż po wpływ na funkcjonowanie naszych narządów płciowych, czyli jajników u kobiet i jąder u mężczyzn. Dzięki temu przysadka mózgowa ma ogromny wpływ na nasz rozwój i zdrowie.

Wśród hormonów produkowanych przez przysadkę mózgową znajdują się:

• Hormon wzrostu (GH), który jak sama nazwa wskazuje, odpowiada za wzrost,
• Hormon tyreotropowy (TSH), regulujący pracę tarczycy,
• Hormon adrenokortykotropowy (ACTH), wpływający na nadnercza,
• Hormon luteinizujący (LH) i hormon folikularny (FSH), które mają kluczowe znaczenie dla funkcji płciowych,
• Prolaktyna (PRL), która między innymi odpowiada za produkcję mleka u kobiet.

Które funkcje są kontrolowane przez przysadkę mózgową?

Przysadka mózgowa, ten mały, ale niezwykle ważny gruczoł w naszym mózgu, składa się z dwóch głównych części, które mają różne funkcje:

• Płat tylny (neurohypophysis) - działa jak magazyn dla dwóch hormonów: oksytocyny, która między innymi pomaga w porodzie i wspiera uczucie więzi, oraz hormonu antydiuretycznego (ADH), który odgrywa kluczową rolę w kontrolowaniu ilości wody w naszym ciele. Ciekawostką jest, że oba te hormony są produkowane gdzie indziej, mianowicie w podwzgórzu, a płat tylny przysadki jedynie je magazynuje i wydziela do krwiobiegu, kiedy są potrzebne.
• Płat przedni (adenohypophysis) - tu produkowane są hormony mające wpływ na różne aspekty naszego zdrowia i funkcjonowania:
  • Hormon wzrostu (GH) - jest niezbędny dla prawidłowego rozwoju naszych organów i funkcji ciała, szczególnie mięśni i kości.
  • Hormon tyreotropowy (TSH) - pobudza tarczycę do produkcji hormonów, które kontrolują nasz metabolizm.
  • ACTH (hormon adrenokortykotropowy) - wpływa na nadnercza, zwiększając produkcję kortyzolu, znanego też jako hormon stresu, który ma szeroki zakres działania, w tym regulację odpowiedzi immunologicznej.
  • FSH (hormon folikulotropowy) i LH (hormon luteinizujący), znane razem jako gonadotropiny - regulują działanie jajników u kobiet i jąder u mężczyzn.
  • Prolaktyna - ten hormon odgrywa kluczową rolę w produkcji mleka po porodzie i jest ważny dla karmienia piersią.

Podsumowując, przysadka mózgowa jest jak centrum sterowania, które za pomocą wydzielanych hormonów wpływa na wiele różnych funkcji naszego organizmu, od wzrostu, przez metabolizm, aż po reprodukcję i odpowiedź na stres.

Jakie są choroby przysadki mózgowej?

Przewlekła aktywacja może prowadzić do zauważalnego zwiększenia rozmiarów tkanki przysadki mózgowej, co często jest wynikiem konieczności intensyfikacji produkcji pewnego hormonu przez ten ważny gruczoł. Taki stan rzeczy może mieć miejsce w sytuacji, gdy efektywność funkcjonowania gonad ulega obniżeniu, znanej jak hipogonadyzm, co zmusza przysadkę do zwiększenia wytwarzania specyficznych hormonów w celu stymulacji gonad. To zjawisko nadmiernego powiększenia się tkanki przysadki mózgowej określane jest mianem hiperplazji.

Guzy gruczołowe, nazywane adenomami przysadki, mogą być źródłem aktywnej hormonalnie produkcji, przyczyniając się do nadmiernej produkcji hormonów, co jest obserwowane w chorobach takich jak akromegalia czy zespół Cushinga. Zdarzają się również guzy nieprodukujące hormonów, które rozwijają się w pobliżu przysadki, jak na przykład czaszkogardlaki (craniopharyngiomas). Te mogą zaburzać funkcjonowanie przysadki poprzez ucisk.

Przysadka mózgowa umiejscowiona jest w siodle tureckim, czyli niewielkim zagłębieniu kostnym na środku dolnej części czaszki. Gdy w tym obszarze dochodzi do rozrostu guza, przestrzeń ta może stać się za ciasna, co z kolei prowadzi do ucisku na zdrową tkankę przysadki, uniemożliwiając jej wytwarzanie hormonów. To może spowodować hipofunkcję przysadki, co z kolei osłabia stymulację gruczołów obwodowych, takich jak tarczyca, nadnercza czy gonady, obniżając produkcję hormonów przez te organy.

Inne przyczyny uszkodzenia przysadki to krwawienia do mózgu, leczenie radioterapią, stany zapalne, urazy głowy czy choroby wielonarządowe, na przykład sarkoidoza, które mogą wpływać na zdolność przysadki do produkcji hormonów.

Jakie choroby może powodować nieprawidłowa czynność przysadki?

Hormon wzrostu

Zbyt duża produkcja tego hormonu przez przysadkę mózgową, spowodowana np. gruczolakiem, prowadzi do zjawisk skrajnych zależnych od wieku pacjenta. U dzieci, gdzie płytki wzrostowe są jeszcze aktywne, może to skutkować gigantyzmem, objawiającym się nadmiernym wzrostem. Natomiast u dorosłych, gdzie proces wzrostu jest już zakończony, dochodzi do akromegalii – stanu charakteryzującego się nieproporcjonalnym powiększeniem kończyn i części twarzy. Warto zaznaczyć, że takie zmiany mogą prowadzić do poważnych komplikacji zdrowotnych, takich jak problemy z sercem, cukrzyca, a także trudności w codziennym funkcjonowaniu.

Hormon stymulujący tarczycę (TSH)

Guzy wywołujące nadprodukcję TSH są rzadkością, ale ich skutkiem jest nadczynność tarczycy, która manifestuje się przyspieszonym metabolizmem, problemami z koncentracją, nadmiernym poceniem, czy też utratą wagi. Z kolei niedobór TSH prowadzi do przeciwstawnego stanu – niedoczynności tarczycy, która objawia się m.in. spowolnieniem metabolizmu, przyrostem masy ciała, zmęczeniem oraz problemami z pamięcią.

Hormon adrenokortykotropowy (ACTH)

Nadmierna produkcja ACTH przez przysadkę mózgową stymuluje nadnercza do wydzielania kortyzolu, co może prowadzić do zespołu Cushinga. Ten stan charakteryzuje się szeregiem negatywnych objawów, w tym zwiększeniem masy ciała, charakterystyczną zmianą owalu twarzy na "twarz księżycowatą", podwyższonym ciśnieniem krwi, szybką męczliwością, osteoporozą, cukrzycą oraz problemami psychicznymi, takimi jak na przykład depresją.

Niedostateczna produkcja ACTH w przysadce mózgowej powoduje niedobór kortyzolu w organizmie. Choroba ta powoduje również ciężkie objawy, takie jak ogólne osłabienie, zmniejszenie wydolności i siły, ból stawów, nudności oraz utratę masy ciała. W takich okolicznościach kluczowe staje się wprowadzenie leczenia hydrokortyzonem dostarczanym w formie tabletek. Dzięki temu można zniwelować negatywne skutki niedoboru tego hormonu, przywracając równowagę metaboliczną i poprawiając ogólną kondycję pacjenta. Jest to szczególnie ważne, ponieważ niedobór kortyzolu ma potencjał wywołania ostrych, zagrażających życiu stanów, znanego jako choroba Addisona. Pen dramatyczny stan charakteryzuje się nagłymi wymiotami i krytycznym spadkiem ciśnienia tętniczego, który może doprowadzić do wstrząsu. Choroba Addisona może nastąpić, gdy zapotrzebowanie na kortyzol wzrasta, na przykład w trakcie infekcji, a organizm nie jest w stanie wyprodukować wystarczającej ilości hormonu, aby sprostać temu zapotrzebowaniu.

Hormon luteinizujący i hormon stymulujący pęcherzyki jajowe

Niewystarczająca produkcja tych hormonów prowadzi do zaburzeń w funkcjonowaniu gonad, co w przypadku kobiet może objawiać się nieregularnymi miesiączkami, problemami z zajściem w ciążę, czy też obniżeniem poziomu hormonów płciowych. U mężczyzn niedobór LH i FSH może prowadzić do obniżenia produkcji testosteronu, co negatywnie wpływa na libido i płodność, powodując problemy z zajściem w ciążę.

Prolaktyna

Guzy prolaktynowe są najczęstszą formą gruczolaków przysadki, które prowadzą do nadmiernej produkcji prolaktyny. Ten stan może mieć negatywny wpływ na funkcje rozrodcze obu płci, prowadząc do obniżenia libido, problemów z płodnością, a u kobiet również do zaburzeń cyklu miesiączkowego.

Hormon antydiuretyczny (ADH)

Niedobór ADH, odpowiedzialnego za reabsorbcję wody w nerkach, może prowadzić do wtórnej moczówki prostej. Objawia się to nadmiernym wydalaniem wody przez nerki, co skutkuje zwiększonym pragnieniem i produkcją moczu. Ten stan wymaga odpowiedniego leczenia, aby uniknąć odwodnienia.

Inne objawy

Czaszkogardlak (craniopharyngeoma) to przykład guza łagodnego, który może wywierać nacisk na przysadkę mózgową i okoliczne tkanki, powodując bóle głowy, zaburzenia widzenia, oraz potencjalnie wpływać na wydzielanie innych hormonów, prowadząc do zaburzeń hormonalnych (np. wzmożone oddawanie moczu, zwiększone pragnienie, zwiększenie masy ciała).

Diagnostyka

Choroby przysadki mózgowej można zauważyć na różne sposoby. Mogą to być objawy wynikające z przemieszczenia struktur w mózgu, jak również zaburzenia hormonalne. Czasem choroba jest odkrywana przypadkowo podczas badań obrazowych głowy. Jeśli podejrzewa się zaburzenia hormonalne, niezbędne są badania krwi w celu potwierdzenia diagnozy. Większość hormonów wytwarzanych w przysadce mózgowej można sprawdzić pobierając krew oraz mocz. Zaburzenia produkcji hormonów przez tarczycę, nadnercza, jajniki lub jądra również można wykryć w badaniach krwi.

Aby ocenić skutki ewentualnych zaburzeń hormonalnych, badane są również inne parametry we krwi, takie jak poziom cukru i elektrolitów. Dokładne rozpoznanie zazwyczaj ustala się przez lekarzy specjalizujących się w chorobach hormonalnych, czyli endokrynologów. Badania przysadki mózgowej przy użyciu rezonansu magnetycznego (MRI) lub tomografii komputerowej (CT) są niezbędne do potwierdzenia diagnozy.

Leczenie

Celem terapii jest poprawa stanu choroby podstawowej, która może wymagać różnych form interwencji. Oprócz guzów prolaktynowych, prawie wszystkie guzy aktywne hormonalnie mogą wymagać operacji. Celem jest usunięcie tylko nadaktywnej części gruczołu, zachowując jego funkcję. Operacja ta zazwyczaj jest wykonywana przez dostęp przez zatoki przynosowe lub czołowe, chociaż czasem może być konieczne otwarcie czaszki.

W leczeniu małych guzów prolaktynowych stosuje się leki hamujące wydzielanie prolaktyny, co pozwala na normalizację poziomu hormonu we krwi i zazwyczaj prowadzi do zmniejszenia guza oraz poprawy pola widzenia. W przypadku braku efektów leczenia farmakologicznego lub utrzymujących się problemów z polami widzenia, a także w przypadku nietolerancji leków, konieczne może być przeprowadzenie operacji.

Leczenie farmakologiczne może być skuteczne także w przypadku akromegalii i moczówki prostej, które wymagają regularnego monitorowania poziomu hormonów we krwi i stosowania odpowiednich leków. Jeśli operacja lub terapia lekowa nie przynoszą oczekiwanych efektów, szczególnie przy dużych lub agresywnych guzach, może być konieczne zastosowanie radioterapii.

Rokowanie

Dzięki skutecznemu suplementowaniu niedoboru hormonów lekami lub hamowaniu ich działania za pomocą leków farmakologicznych, wiele osób dotkniętych chorobą przysadki mózgowej może prowadzić całkowicie normalne życie, pod warunkiem wczesnego rozpoznania i konsekwentnego leczenia (często do końca życia). Niestety, gruczolaki przysadki mogą nawracać, co wymaga ponownego wdrożenia odpowiedniego leczenia. W ramach operacji mogą również wystąpić różne powikłania, takie jak wtórne krwawienie, stany zapalne, czy też zaburzenia funkcji mózgu. Ważne jest także regularne monitorowanie stanu zdrowia przez lekarzy specjalistów oraz dostosowywanie terapii w miarę potrzeb, aby zapewnić jak najwyższą jakość życia pacjentom dotkniętym tym schorzeniem.

Dodatkowe informacje

• Zaburzenia erekcji
• Niemożność zajścia w ciążę
• Hipogonadyzm
• Zespół Cushinga
• Kryzys Addisona
• Moczówka prosta
• Akromegalia
• Choroby przysadki – Informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Markus Plank, MSc BSc, dziennikarz medyczny i naukowy, Wiedeń
• Susanne Meinrenken, dr n. med., Brema
• Aleksandra Kucharska-Janik, lekarz rezydent, Oddział Okulistyczny, Międzyleski Szpital Specjalistyczny w Warszawie (edytor)