Czym jest nadwaga?

Definicja

Do klasyfikacji masy ciała służy tak zwany wskaźnik masy ciała (body mass index, BMI). Dotyczy to również masy ciała w stosunku do wzrostu. Wskaźnik BMI pomaga określić, czy pacjent ma nadwagę i jaki jest jej stopień. Wskaźnik ten oblicza się za pomocą następującego wzoru: BMI = waga / wzrost² (kg/m²).

BMI jest jednak tylko narzędziem, które oferuje wstępne wskazówki. W odniesieniu do nadwagi należy brać pod uwagę wiele czynników, w tym typ budowy ciała i poziom aktywności fizycznej. Istotny jest fakt, że osoby z wysokim BMI statystycznie częściej cierpią na niektóre powikłania (patrz poniżej). Ciężka nadwaga nazywana jest otyłością i charakteryzuje się znacznym zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej w organizmie powyżej normalnego poziomu.

W poniższej tabeli można znaleźć BMI oraz odpowiadający mu stopień nadwagi (dotyczy tylko osób dorosłych; do dzieci odnoszą się inne definicje):

Inną miarą nadwagi, a zwłaszcza tłuszczu trzewnego, jest obwód talii. Najważniejsze jest jednak indywidualne, całościowe spojrzenie na poszczególne czynniki ryzyka, choroby współistniejące i typ sylwetki, w tym masę ciała.

Powikłania

To, czy sama otyłość powinna być uznana za chorobę, jest przedmiotem kontrowersji. Ale otyłość jest czynnikiem ryzyka wielu chorób.

Osoby z nadwagą/otyłością mają znacznie zwiększone ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia (np. nadciśnienie tętnicze, udar), cukrzyca typu 2, podwyższony poziom lipidów we krwi, zaburzenia oddychania (np. zespół bezdechu sennego), choroby wątroby i dróg żółciowych. Ponadto nadwaga zwiększa ryzyko wystąpienia chorób związanych ze zwyrodnieniami bioder, kolan i pleców, a także niektórych rodzajów raka. Mogą też wystąpić zaburzenia hormonalne i powikłania ciąży.

Nadwaga i otyłość mają również wiele skutków psychologicznych. Zależy to przede wszystkim od postrzegania własnego ciała, ale także od standardów piękna wyznaczanych przez otoczenie, na przykład przez czasopisma i telewizję. Osoby dotknięte zaburzeniem często doświadczają stygmatyzacji ze strony otoczenia. W konsekwencji może prowadzić do depresji i zaburzeń lękowych.

Nie wyjaśniono jednoznacznie, czy otyłość prowadzi również do obniżenia średniej długości życia. Duża nadwaga jest prawdopodobnie związana z większą śmiertelnością, ale efekt ten wydaje się być słabszy w starszym wieku.

Przyczyny

Przyczyny nadwagi i otyłości są wielorakie. Zasadniczo jednak otyłość jest konsekwencją braku równowagi pomiędzy przyjmowaniem energii z pożywienia a zużyciem energii poprzez aktywność fizyczną.

Spożywanie przemysłowo produkowanej żywności o zwiększonej gęstości energetycznej, a także produktów typu fast-food i dużych porcji może prowadzić do nadwagi. Inną ważną przyczyną jest brak ruchu (np. praca siedząca). Rolę odgrywają również czynniki genetyczne, czynniki psychologiczne (w tym zaburzenia odżywiania), wychowanie i edukacja. Niektóre leki (np. leki psychotropowe, insulina, kortyzon) również mogą powodować nadwagę.

Częstotliwość występowania

W Europie Środkowej około połowa dorosłych ma nadwagę. Około 18% ma wskaźnik BMI powyżej 30 kg/m² i tym samym jest uznawanych za otyłych. Nadwaga staje się bardziej powszechna z wiekiem. Częściej dotyka mężczyzn niż kobiety.

Badania

• Podczas konsultacji lekarz pyta o możliwe przyczyny nadwagi, skutki (np. dla życia społecznego lub zawodu) oraz współistniejące choroby.
• Podczas badania przedmiotowego mierzy się masę ciała i wzrost, aby określić wskaźnik masy ciała (BMI). Dodatkowo można zmierzyć obwód talii.
• W zależności od objawów i ewentualnych chorób współistniejących przydatne mogą być dalsze badania, np. badania serca i układu krążenia czy badania krwi.
• Ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia może być również obliczane na podstawie określonych wartości (np. wieku, płci, wyników badania krwi).

Postępowanie

• Odchylenie BMI od normy nie jest wystarczające do wydania zalecenia lekarskiego. Należy raczej wziąć pod uwagę ogólną sytuację osoby, których to dotyczy.
• Jeśli pacjent zdecyduje się na leczenie z udziałem lekarzy, będzie się ono składać z następujących elementów: leczenia żywieniowego, leczenia ćwiczeniami fizycznymi i psychoterapii behawioralnej. Chodzi tu przede wszystkim o zasadniczą zmianę stylu życia. Ważne jest, aby postawić sobie cele możliwe do osiągnięcia.

Dieta

• Najprościej mówiąc, leczenie nadwagi polega albo na zwiększeniu wydatku energetycznego, albo na zmniejszeniu podaży energii, albo na połączeniu jednego z drugim, tak aby wystąpił deficyt energetyczny wynoszący około 500 kcal na dobę.
• Można to osiągnąć poprzez ograniczenie spożycia tłuszczu lub węglowodanów.
• Pomocne może być prowadzenie dzienniczka żywieniowego.
• Nie udowodniono korzyści ze stosowania specjalnych diet w zakresie trwałej utraty masy ciała ani ich korzystnego wpływu na ryzyko sercowo-naczyniowe, dlatego nie powinno się ich polecać.
• Aby osiągnąć trwałą utratę masy ciała, należy odchudzać się powoli. Dzięki temu łatwiej też uniknąć reakcji organizmu takich jak napady głodu, które mogą prowadzić do wahań wagi lub efektu jojo.

Ruch

• Trwały spadek masy ciała można osiągnąć zwłaszcza wtedy, gdy leczenie obejmuje również aktywność fizyczną. Regularne ćwiczenia mogą zwiększyć zużycie energii.
• Aktywność fizyczna przyczynia się do poprawy jakości życia i może mieć korzystny wpływ na ewentualne powikłania.
• Zaleca się co najmniej 30 minut ćwiczeń o umiarkowanej intensywności pięć dni w tygodniu. Powinny one prowadzić do spocenia się, bez uczucia wyczerpania. Efektów można się spodziewać już przy 15 minutach dziennie lub 90 minutach tygodniowo.
• Należy wprowadzać ćwiczenia do codziennego życia, w pracy i w domu (np. jazda do pracy rowerem, wybieranie schodów zamiast windy, częste wstawanie od biurka itp.).

Psychoterapia behawioralna

• Różne strategie terapii behawioralnej mogą pomóc w wyrobieniu sobie nawyku zmiany zachowań żywieniowych i dotyczących aktywności fizycznej.
• Celem jest osiągnięcie długotrwałej zmiany stylu życia i zapobieganie nawrotom.
• Należy wzmacniać również umiejętności społeczne i poczucie własnej wartości.

Leki

• W przypadku pacjentów z BMI powyżej 30 kg/m² można rozważyć leczenie farmakologiczne jako uzupełnienie diety i ćwiczeń fizycznych, jeśli za pomocą innych środków nie uzyskano wystarczającej utraty masy ciała w ciągu sześciu miesięcy.
• U pacjentów z BMI powyżej 28 kg/m² leki powinno się wprowadzać tylko wtedy, gdy występują dodatkowe czynniki ryzyka lub choroby.
• Lek orlistat hamuje enzymy rozkładające tłuszcz w jelicie i w ten sposób zmniejsza wchłanianie tłuszczu z pożywienia. 
• Częstym skutkiem ubocznym są problemy trawienne spowodowane stolcami tłuszczowymi.

Operacja

• Operacja bariatryczna prowadzi do większej utraty masy ciała niż inne formy leczenia i można ją rozważać od BMI 40 kg/m².
• Jest to jednak poważny zabieg chirurgiczny, z którym wiąże się ryzyko powikłań i skutków ubocznych mających istotny wpływ na ogólny styl życia. Należy zatem dokładnie rozważyć korzyści i ryzyko.
• Stosowane są różne metody.
• Przy resekcji rękawowej („sleeve”) żołądek zostaje zmniejszony, dzięki czemu pomieści mniej pokarmu.
• Wyłączenie żołądkowe polega na odcięciu niewielkiego zbiornika pokarmowego z górnej części żołądka i połączeniu go ze środkowym odcinkiem jelita cienkiego. Tutaj dodatkowo omija się górną część jelita cienkiego, co zmniejsza wchłanianie składników odżywczych w jelicie.

Co można zrobić we własnym zakresie?

Należy przestrzegać następujących zaleceń żywieniowych:

• Unikać dużych porcji i częstego spożywania pokarmów wysokotłuszczowych, np. bogatych w tłuszcz mięsa, wędlin, serów, pieczywa, dań gotowych i dań typu fast-food, a także śmietany, czekolady, chipsów itp.
• Zmniejszyć ilość spożywanego tłuszczu i wybierać tłuszcze roślinne (np. oleje, orzechy, nasiona).
• Często spożywać pokarmy bogate w błonnik, np. warzywa, świeże owoce, produkty zbożowe z pełnego ziarna.
• Z umiarem spożywać wysokoenergetyczne napoje bezalkoholowe (np. napoje orzeźwiające, soki, nektary, napoje owocowe, herbaty mrożone). Wybierać bezkaloryczne zamienniki (np. wodę).
• Zwracać uwagę na wartość energetyczną gotowych produktów.
• Ograniczyć spożycie alkoholu. W żadnym wypadku nie spożywać więcej niż 1–2 małe kieliszki napojów alkoholowych dziennie.
• Korzystać z całej różnorodności potraw.
• Pomocna może być regularna kontrola masy ciała.
• Należy zmniejszyć spożycie energii o 500–800 kcal dziennie głównie poprzez zmniejszenie wielkości porcji i spożywanie pokarmów o niższej wartości energetycznej.
• Zapisywanie spożycia posiłków i napojów, a także regularny rytm posiłków ułatwiają przestrzeganie wyżej wymienionych zaleceń.

Rokowanie

Nadwaga/otyłość może prowadzić do wielu powikłań (patrz wyżej).

Niektórym osobom udaje się trwale schudnąć. Jednak większość pacjentów odzyskuje 30–50% utraconej masy ciała w ciągu roku. Ponad połowa pacjentów odzyskuje początkową wagę w ciągu 3–5 lat. 

Długotrwałemu sukcesowi sprzyja dieta niskotłuszczowa, regularna aktywność fizyczna, regularne ważenie się, stały kontakt pacjenta z terapeutą oraz działalność w grupach samopomocowych, a także wsparcie ze strony otoczenia społecznego.

Dodatkowe informacje

• Aktywność fizyczna: lekarstwo dla ciała i ducha
• Jak obliczyć BMI
• Dzienniczek żywieniowy
• Nadwaga – informacje dla lekarzy

Autorzy

• Kalina van der Band, lekarz (recenzent)
• Martina Bujard, dziennikarka naukowa, Wiesbaden