Co to jest zapalenie?

Kiedy w organizmie pojawiają się szkodliwe czynniki, takie jak drobnoustroje, uszkodzone komórki lub inne bodźce drażniące, następuje aktywacja układu odpornościowego, który uwalnia tzw. mediatory stanu zapalnego i mobilizuje komórki odpornościowe do obrony organizmu. Cel to wyeliminowanie szkodliwych czynników. Reakcja taka nazywana jest zapaleniem. Typowe objawy fizykalne ostrego zapalenia to ból, wzmożone ocieplenie tkanek, zaczerwienienie, obrzęk i upośledzenie funkcji.

Podczas, gdy termin „zapalenie“ w znaczeniu ogólnym oznacza każdą reakcję organizmu na szkodliwy bodziec, zakażenie jest szczególną postacią zapalenia wywołanego przez patogeny, takie jak bakterie lub wirusy.

W wielu przypadkach zapalenie jest bardzo pożyteczną reakcją organizmu, dzięki której możliwe jest utrzymanie organizmu w zdrowiu, zwalczanie infekcji i naprawa uszkodzonych tkanek. Sporadycznie jednak układ odpornościowy reaguje w sposób nieprawidłowy lub wręcz szkodliwy dla organizmu, np. gdy odpowiedź immunologiczna jest zbyt intensywna lub gdy stan zapalny staje się przewlekły.

Zapalenie ostre i przewlekłe

Zapalenia można podzielić na ostre lub przewlekłe. Ostre zapalenie stanowi pierwotną reakcję organizmu na szkodliwe czynniki i wynika ze zwiększonego napływu krwi do miejsca, w którym toczy się proces zapalny. Z krwią do uszkodzonych tkanek dociera duża ilość osocza i komórek układu odpornościowego (zwłaszcza granulocytów i makrofagów). Ściany naczyń krwionośnych stają się bardziej przepuszczalne, ułatwiając przechodzenie komórek odpornościowych. Seria reakcji biochemicznych wyzwala odpowiedź zapalną w uszkodzonych tkankach. Biorą w niej udział naczynia krwionośne, układ odpornościowy oraz różnorodne komórki. Ostre zapalenie ustępuje zwykle w ciągu kilku dni lub tygodni.

Długotrwały lub przewlekły stan zapalny prowadzi do coraz wyraźniejszego zastępowania komórek w miejscu zapalnym tkanką łączną. Zmieniona zapalnie tkanka jest niszczona, a jednocześnie w jej miejscu tworzy się stopniowo tkanka bliznowata.

Przykłady zapalenia

Dobrym przykładem stanu zapalnego jest rana. W ranie zawsze obecne są drobne ciała obce, których organizm chce się pozbyć, wykorzystując do tego reakcję zapalną. Uwalnianych jest wówczas wiele substancji chemicznych, eliminujących zanieczyszczenia, bakterie i wirusy. Niektóre substancje działają bezpośrednio, usuwając ciała obce, inne z kolei odpowiadają za zwiększenie przepływu krwi w obszar zapalny i dostarczenie w to miejsce komórek odpornościowych. Komórki układu odpornościowego zabijają większość bakterii i wirusów. Cały ten proces zaliczany jest do tak zwanego odczynu zapalnego, a jego widocznym rezultatem jest zaczerwienienie, obrzęk, wzmożone ocieplenie tkanek, ból i niekiedy też ograniczona ruchomość dotkniętej części ciała.

Zapalenie może też wystąpić bez obecności patogenów, na przykład w wyniku zużycia, podrażnienia tkanek, przeciążenia, alergii i urazów. Przykładem tego są zmiany zapalne pochewek ścięgnistych, wysypka alergiczna, urazy i oparzenia termiczne.

Zapalenie występuje również w przebiegu infekcji bakteryjnych, wirusowych, grzybiczych lub pasożytniczych. Są to na przykład: zakażenia układu oddechowego, zakażenia skóry lub zakażenia przewodu pokarmowego.

Choroby autoimmunologiczne

W przypadku niektórych chorób układ odpornościowy organizmu wywołuje reakcję zapalną mimo braku jakiegokolwiek czynnika szkodliwego. Układ odpornościowy zostaje źle „pokierowany“ i zaczyna produkować przeciwciała przeciwko własnym tkankom. Jest to tzw. reakcja autoimmunologiczna. W rezultacie powstają przewlekłe choroby zapalne, takie jak reumatoidalne zapalenie stawów, łuszczyca, toczeń rumieniowaty układowy, zespół Sjögrena, niektóre choroby nerek i jelit oraz choroby tarczycy (thyreoiditis).

Istnieją też takie choroby, w przebiegu których organizm aktywuje stan zapalny, który jest silniejszy, niż powinien. Dotyczy to na przykład gojenia się niektórych urazów, przez co leczenie trwa znacznie dłużej, niż faktycznie jest to konieczne.

Objawy

Charakterystycznymi objawami zapalenia są:

• miejscowe ocieplenie tkanek
• ból
• zaczerwienienie
• obrzęk
• ograniczona sprawność

Ograniczona sprawność może obejmować na przykład zmniejszoną ruchomość spowodowaną zapaleniem stawów. Inne objawy mogące towarzyszyć stanowi zapalnemu to gorączka, dreszcze, zmęczenie, ból głowy, ból mięśni i utrata apetytu.

Diagnostyka

Przy podejrzeniu chorób wywołujących stan zapalny ważne jest, aby poinformować lekarza, skąd wzięły się dolegliwości, jak długo trwają, gdzie boli najbardziej, o jakiej porze dnia ból jest najsilniejszy i czy inni członkowie rodziny mieli podobne dolegliwości. Pomocne mogą być różne badania, w tym badanie krwi, czy zdjęcie rentgenowskie. Ważnymi cechami zapalenia są:

• podwyższony wskaźnik szybkości opadania krwinek czerwonych (OB)
• podwyższone stężenie białka C-reaktywnego w osoczu (CRP)
• zwiększona liczba białych krwinek (leukocytów)
• podwyższony poziom prokalcytoniny w osoczu – wskaźnika zakażeń bakteryjnych.

Leczenie zapalenia

Gdy stan zapalny jest szkodliwy dla organizmu, jak np. w chorobach autoimmunologicznych lub alergiach, należy go wyhamować za pomocą leków. Dostępnych jest wiele różnych leków przeciwzapalnych. Najczęściej stosowanymi lekami przeciwzapalnymi są tzw. niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) oraz glikokortykosteroidy. Ponadto istnieje wiele innych leków modyfikujących przebieg procesu zapalnego, które mogą być stosowane tylko w niektórych chorobach, np. metotreksat w chorobach reumatycznych.

Zakażenia bakteryjne leczy się antybiotykami.

Dodatkowe informacje

• Toczeń rumieniowaty układowy
• Zespół Sjögrena
• Reumatoidalne zapalenie stawów
• NLPZ
• Glikokortykosteroidy
• Antybiotykoterapia

Autorzy

• Anna Zwierzchowska, lekarz, Kraków (recenzent)
• Martina Bujard, dziennikarz naukowy, Wiesbaden