Co to jest polekowe uszkodzenie wątroby?

Wątroba odgrywa ważną rolę w rozpadzie lub przetwarzaniu substancji dostarczanych z zewnątrz, np. leków. Niektóre leki w zbyt dużych dawkach powodują uszkodzenie wątroby u wszystkich ludzi (np. paracetamol). Inne substancje czynne upośledzają czynność wątroby tylko u niektórych osób; jest to spowodowane np. faktem, że niektóre procesy metaboliczne w wątrobie nie przebiegają tak skutecznie u osób dotkniętych chorobą ze względu na ich uwarunkowania genetyczne, a substancje gromadzą się lub są rozkładane i wydalane bardzo powoli. Zasadniczo wiele substancji czynnych z bardzo różnych grup leków, a także różne preparaty ziołowe mogą potencjalnie prowadzić do upośledzenia komórek wątroby i ich czynności.

W wielu przypadkach wpływ leku na wątrobę objawia się jedynie w wynikach badań krwi, które odbiegają od normalnej wartości, a osoba dotknięta chorobą nie odczuwa żadnych dolegliwości. Jednak u niektórych pacjentów upośledzenie czynności wątroby może być na tyle poważne, by wywołać objawy. Najczęstszym objawem jest żółtaczka (zażółcenie skóry i białkówki oczu). W umiarkowanie ciężkich przypadkach występują poważniejsze objawy, takie jak silny ból brzucha, znużenie i złe samopoczucie. Osoby dotknięte chorobą są zwykle hospitalizowane w celu potwierdzenia rozpoznania. W wyjątkowych przypadkach polekowe uszkodzenie wątroby może przekształcić się w zagrażający życiu obraz kliniczny.

Ze względu na dużą liczbę możliwych czynników wyzwalających i wiele nierozpoznanych (łagodnych) przebiegów trudno jest zebrać dokładne dane dotyczące częstościi występowania polekowych uszkodzeń wątroby. Polekowe choroby wątroby stanowią około 2% wszystkich hospitalizowanych przypadków żółtaczki, 10% wszystkich przyjęć do szpitala z rozpoznaniem ostrego zapalenia wątroby i 25% (do 50% w USA) wszystkich przypadków ostrej niewydolności wątroby.

Przyczyny

Bardzo wiele leków i naturalnych środków leczniczych / preparatów ziołowych może powodować uszkodzenie wątroby; niektóre z nich tylko wtedy, gdy są przyjmowane w zbyt dużych dawkach lub w połączeniu z innymi substancjami uszkadzającymi wątrobę. Należą do nich różne antybiotyki, leki przeciwbólowe, niektóre leki na padaczkę, niektóre hormony i inne, ale także preparaty ziołowe, takie jak np. glistnik, waleriana, jemioła.

Określone leki, np. niektóre leki cytostatyczne są szczególnie obciążające dla wątroby i dlatego mają jeszcze bardziej negatywny wpływ. Substancje czynne, o których wiadomo, że mogą uszkadzać komórki wątroby, nazywane są hepatotoksycznymi (toksycznymi dla wątroby).

Niektóre substancje już nawet w niewielkich ilościach mogą uszkadzać wątrobę. Dotyczy to w szczególności osób, którym brakuje pewnych białek (enzymów) w wątrobie, przez co niektóre leki nie mogą być rozkładane tak skutecznie, jak u innych osób. W takich okolicznościach lek może gromadzić się w wątrobie i powodować odpowiednie uszkodzenia. U niektórych osób po zażyciu pewnych substancji czynnych występują również poważne reakcje układu odpornościowego, które mogą prowadzić do ciężkiego uszkodzenia wątroby. 

Jakie są objawy?

Uszkodzenie wątroby może przebiegać bezobjawowo i zostać wykryte tylko przypadkowo podczas badania krwi na podstawie pewnych podwyższonych parametrów wątrobowych. Nieokreślone objawy, takie jak zmęczenie, utrata apetytu, nudności, wymioty, utrata masy ciała, bóle stawów i mięśni, dyskomfort w górnej części brzucha i ciemne zabarwienie moczu, jasne stolce i świąd skóry mogą być oznakami działania substancji toksycznych dla wątroby. Czas pomiędzy przyjęciem leku a uszkodzeniem wątroby, tj. okres utajenia, jest bardzo zróżnicowany. Choroba może rozwinąć się w ciężkie zapalenie wątroby (piorunujące zapalenie wątroby).

Polekowe uszkodzenie wątroby może przypominać wirusowe zapalenie wątroby (postać wątrobowokomórkowa) lub zastój żółci (postać cholestatyczna). Postaci wątrobowokomórkowej często towarzyszy zmęczenie, ból brzucha i żółtaczka. Postać cholestatyczna charakteryzuje się żółtaczką i świądem. Jednak pod względem wzorca uszkodzeń istnieją również formy przejściowe pomiędzy dwiema postaciami i różnymi podgrupami, aż do przewlekłych zaburzeń, a nawet rozwoju raka. Najczęstszą przyczyną polekowego uszkodzenia wątroby jest przyjmowanie paracetamolu w zbyt dużych dawkach.

Jakie badania dodatkowe są przeprowadzane przez lekarzy i w szpitalu?

Ustalenie rozpoznania może być trudne. Lekarze dokładnie zbadają, czy mogą istnieć inne przyczyny objawów, zwłaszcza jeśli występuje przewlekłe zaburzenie wątroby.

Dlatego ważne są badania krwi. Na podstawie tych badań można stwierdzić, jak poważny jest wpływ na wątrobę i które czynności wątroby są już upośledzone. Ponadto można określić, jak wysokie jest stężenie leku we krwi. Bardzo ważne jest, aby poinformować lekarza o przyjmowanych ostatnio lekach, ich ilości i czasie przyjmowania. Obejmuje to również środki dostępne bez recepty i preparaty ziołowe. Ponieważ spożywanie alkoholu może dodatkowo uszkadzać czynność wątroby, lekarz zapyta również szczegółowo o tę kwestię. Będzie chciał również wiedzieć, czy w rodzinie występowały choroby wątroby, czy sam pacjent kiedykolwiek już przebył taką chorobę lub czy cierpi na inne choroby.

Ponadto wykonuje się badanie ultrasonograficzne górnej części brzucha w celu wykrycia ewentualnych zmian strukturalnych wątroby i sprawdzenia jej wielkości. Konieczne może być również wykonanie TK lub MRI. W niektórych przypadkach przydatne jest zbadanie próbki tkanki wątroby (biopsja), aby móc zidentyfikować dokładną przyczynę i rodzaj uszkodzenia.

 Terapia

Najważniejszym krokiem w leczeniu jest zaprzestanie przyjmowania szkodliwej substancji. Jeśli uszkodzenie wątroby jest niewielkie, a lek, który je powoduje, jest pilnie potrzebny (np. chemoterapia nowotworu lub leki na padaczkę), dawka jest zmniejszana w razie potrzeby, a parametry wątrobowe są regularnie sprawdzane.

Jeśli osoba dotknięta chorobą ma poważne objawy, terapia jest zwykle przeprowadzana w szpitalu. Jeśli uszkodzenie wątroby jest spowodowane reakcją immunologiczną, często pomocna jest terapia kortyzonem. Dla niektórych preparatów wyzwalających dostępne jest specjalne „antidotum": w przypadku zatrucia paracetamolem podaje się np. acetylocysteinę, ponieważ dzięki temu wytwarza się więcej glutationu, który ma działanie odtruwające. Kwas ursodeoksycholowy może często skutecznie łagodzić uszkodzenia wątroby spowodowane przez kilka innych substancji. W przeciwnym razie stosuje się terapię wspomagającą, w zależności od stopnia uszkodzenia wątroby. Jeśli bardzo szybko wystąpi niewydolność wątroby, transplantacja wątroby jest czasami jedyną szansą na przeżycie.

Jednak w wielu przypadkach zaburzenia czynności wątroby nie są tak poważne i sytuacja normalizuje się w ciągu kilku tygodni po odstawieniu wywołującego leku, ale czasami może to potrwać kilka miesięcy.

Rokowanie

W większości przypadków wątroba wraca do pełnego zdrowia, jeśli po prostu dostaje wystarczający „odpoczynek", tj. nie jest już narażona na działanie szkodliwej substancji. Może to jednak potrwać kilka miesięcy. W najgorszym przypadku w wątrobie może rozwinąć się zapalenie wątroby, marskość wątroby lub guzy związane z lekami. Na szczęście zdarza się to niezwykle rzadko.

Jednak przedawkowanie paracetamolu, w szczególności, ale także innych substancji, może również prowadzić do tak ciężkiego uszkodzenia wątroby, że dochodzi do niewydolności wielonarządowej, a pacjenci nie przeżywają pomimo intensywnej opieki medycznej.

W przypadku każdej terapii ważna jest ocena ryzyka uszkodzenia wątroby. Jeśli pacjenci mają już upośledzoną czynność wątroby, na przykład z powodu wysokiego spożycia alkoholu lub stosowania innych leków uszkadzających wątrobę, lekarze dokładnie rozważą ryzyko i, jeśli to możliwe, wybiorą alternatywny preparat. W przypadku niektórych terapii regularnie oznacza się stężenie leku we krwi oraz parametry krwi wskazujące na uszkodzenie wątroby lub odzwierciedlające czynność wątroby. 

Dodatkowe informacje

• Żółtaczka
• Marskość wątroby i przewlekła niewydolność wątroby
• Rak wątroby (pierwotny rak wątrobowokomórkowy)
• Świąd w zaburzeniach wątroby
• Alkohol – nadużywanie czy uzależnienie?
• Polekowe uszkodzenie wątroby - informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Susanne Meinrenken, dr n. med., Brema