Co to jest zapalenie żołądka i jak się objawia?

Mianem zapalenia żołądka określa się stan zapalny w obrębie błony śluzowej tego narządu. Rozpoznanie można ustalić dopiero po wykonaniu gastroskopii z pobraniem próbek (biopsją) i stwierdzeniu zmian w błonie śluzowej żołądka. Zapalenie żołądka może nie dawać żadnych objawów, ale jeśli już występują, są to bóle brzucha i dolegliwości trawienne oraz zgaga (jeśli dodatkowo występuje zapalenie błony śluzowej przełyku), a nawet krwawienie ze ściany żołądka.

Dolegliwości gastryczne mogą występować również bez przyczyny organicznej (dającej się stwierdzić w badaniach obrazowych lub histopatologicznych), mówimy wówczas o tzw. dyspepsji czynnościowej (niestrawności). Dyspepsja czynnościowa może również towarzyszyć zapaleniu żołądka.

Przyczyny

Co do zasady wszystkie czynniki, które uszkadzają komórki błony śluzowej żołądka, mogą powodować zapalenie żołądka. Bakterię Helicobacter pylori wykrywa się u prawie połowy dorosłych w Europie Środkowej (jeszcze częściej w krajach rozwijających się) i u niektórych osób wywołuje ona zapalenie żołądka. Alkohol, zarzucanie żółci do żołądka (zamiast do jelit), leki przeciwbólowe, takie jak diklofenak, kwas acetylosalicylowy lub ibuprofen, lub niektóre inne leki oraz choroba autoimmunologiczna także mogą być przyczyną stanu zapalnego. Ponadto rozwija się on często u pacjentów ciężko chorych (np. na oddziale intensywnej terapii medycznej) w wyniku stresu i lęku.

Również długotrwałe przyjmowanie tzw. inhibitorów pompy protonowej (proton pump inhibitors — IPP) może powodować uszkodzenia, leki te mają zasadniczo chronić żołądek, ponieważ ograniczają produkcję kwasu, jeśli jednak błona śluzowa jest już u pacjenta bardzo cienka, a IPP są stosowane od dawna, w rzadkich przypadkach może dojść do bardziej intensywnego namnażania się niektórych chorobotwórczych bakterii. Następstwem jest tzw. ropne zapalenie żołądka. Taki rozrost flory bakteryjnej może czasem być skutkiem innego uszkodzenia błony śluzowej (wskutek np. nowotworu, ciała obcego, wrzodu żołądka).

Objawy i dolegliwości

Błona śluzowa żołądka pełni różne funkcje: przede wszystkim chroni żołądek przed agresywnym działaniem kwasu solnego, uwalnianego w żołądku podczas trawienia. Ponadto powstaje tu tzw. czynnik wewnętrzny (IF), istotny z punktu widzenia wchłaniania przez organizm witaminy B12 z pokarmu.

Uszkodzenie komórek błony śluzowej powoduje więc ból, który może promieniować do przełyku i być odczuwalny w okolicy zamostkowej. Zazwyczaj występuje on po jedzeniu (gdy wytwarzany jest kwas żołądkowy), często towarzyszy mu odbijanie kwaśną treścią i nudności, wielu chorych skarży się również na brak apetytu. Objawy przewlekłego zapalenia żołądka są z początku łagodne lub w ogóle nie występują.

Wskutek ograniczonego wchłaniania witaminy B12, zapalenie żołądka, zwłaszcza autoimmunologiczne, może w dłuższej perspektywie prowadzić do niedoboru witaminy B12, czemu mogą temu towarzyszyć zaburzenia koncentracji lub inne objawy neurologiczne.

Jeśli wskutek zapalenia żołądka doszło do przewlekłego niewielkiego krwawienia z żołądka, może rozwinąć się anemia (niedokrwistość). Jej oznakami są męczliwość, zmęczenie, blada skóra. Jeśli dodatkowo występuje wrzód żołądka, który silnie krwawi: krwawe wymioty lub czarne stolce powinny być dla nas sygnałami ostrzegawczymi wymagającymi podjęcia szybkiego leczenia.

Diagnostyka

Podejrzenie zapalenia żołądka opiera się na zebraniu wywiadu lekarskiego pod kątem występujących dolegliwości; mogą one jednak występować również bez zapalenia żołądka (tzw. dyspepsja czynnościowa). Lekarz zapyta także o czynniki ryzyka sprzyjające zapaleniu żołądka, np. nadużywanie alkoholu, długotrwałe stosowanie leków, przede wszystkim przeciwbólowych (NLPZ), wcześniejsze choroby i operacje żołądka, jelit lub pęcherzyka żółciowego i inne. Ważne jest również, aby zwrócić uwagę na ewentualne objawy krwawienia z żołądka, np. widoczną bladość skóry, szybką męczliwość lub występowanie czarnych (smolistych) stolców.

Staranne badanie fizykalne może dostarczyć informacji na temat innych chorób, które mogą być przyczyną zapalenia żołądka lub z nim współwystępować. Badania morfologii krwi dają wiedzę na temat ewentualnej niedokrwistości i niedoboru witaminy B12; ważne jest również wykrycie lub wykluczenie infekcji Helicobacter pylori (np. we krwi, w stolcu lub za pomocą testu oddechowego). Badanie ultrasonograficzne pomaga wykluczyć inne przyczyny dolegliwości.

Kluczowa dla ostatecznego rozpoznania jest gastroskopia z biopsją błony śluzowej. W razie stwierdzenia zmian błony śluzowej w trakcie badania można również ocenić stopień zaawansowania zapalenia żołądka. Próbkę tkanki można zbadać na obecność Helicobacter pylori. W gastroskopii można uwidocznić dodatkowo wrzód żołądka, czy w rzadkich przypadkach raka żołądka. Czasami wskazane jest wykonanie dodatkowo tomografii komputerowej (TK).

Leczenie

Jeśli uda się wykryć chorobę będącą przyczyną zapalenia żołądka, pacjenta poddaje się odpowiedniemu leczeniu. W przypadku zapalenia żołądka z powodu zakażenia Helicobacter pylori zaleca się połączenie kilku antybiotyków oraz dodatkowo zażywanie przez kilka tygodni inhibitorów pompy protonowej (IPP). Jeśli czynnikiem wyzwalającym są środki przeciwbólowe lub alkohol albo inne substancje uszkadzające błonę śluzową żołądka, należy koniecznie ograniczyć spożycie napojów alkoholowych i powstrzymać się od stosowania środków przeciwbólowych lub zastosować inne leki, które nie uszkadzają błony śluzowej żołądka. Do czasu wyleczenia pomaga przyjmowanie IPP, zalecane również w przypadku cofania się żółci.

Jeśli autoimmunologiczne zapalenie żołądka jest związane z niedoborem witaminy B12, lekarz przepisze suplementację tej witaminy. Jeśli objawy wskazują na lekkie krwawienie z żołądka, ważne są regularne kontrole w trakcie leczenia, aby mieć pewność, że zapalenie żołądka ustępuje, a krwawienie ustaje. W przypadku nasilonego krwawienia (na przykład jeśli dodatkowo występuje wrzód żołądka) lub ropnego zapalenia żołądka konieczny może okazać się pobyt w szpitalu.

Istotne znaczenie ma również zmiana diety. Ból brzucha często wywołują ostre przyprawy, alkohol, kawa, pikantne, smażone lub wędzone dania, bardzo tłuste lub bardzo słodkie posiłki. Alternatywą jest więc gotowane, lekko przyprawione chude mięso, ziemniaki, ryż, makaron, warzywa na parze itp.

Rokowanie

Nieleczone, utrzymujące się przez dłuższy czas zapalenie żołądka może doprowadzić do wrzodu żołądka i  raka żołądka, krwawienia z niedokrwistością i niedoboru witaminy B12 z odpowiednimi objawami.

Zapalenie żołądka wywołane przez Helicobacter pylori daje się zwykle wyleczyć; po standardowym postępowaniu, mającym na celu całkowicie wyeliminować patogen, konieczne może być leczenie przewlekłe. W przypadkach związanych z używaniem substancji uszkadzających ścianę żołądka, najczęściej następuje znacząca poprawa stanu zdrowia, jeśli chory powstrzymuje się od spożywania alkoholu i przestaje przyjmować leki przeciwbólowe lub zamieni je na inne preparaty.

Dodatkowe informacje

• Wrzód żołądka
• Niedobór witaminy B12
• Helicobacter pylori
• Zgaga
• Niedokrwistość (anemia)
• Nadużywanie alkoholu
• Gastroskopia
• Zapalenie żołądka — informacje dla personelu medycznego

Autorka

• Martina Bujard, dziennikarka naukowa, Wiesbaden
• Anna Zwierzchowska, lekarz rezydent, Kraków (edytor/recenzent)