Co to jest badanie cytologiczne w kierunku raka szyjki macicy?

Od lat 50-tych XX wieku pobierając próbki z szyjki macicy (kanał i szyjka), lekarze są w stanie zdiagnozować wstępne stadia rak szyjki macicy. W tym celu zeskrobuje się materiał z szyjki macicy miękką szczoteczką i przekazuje do oceny specjalnie przeszkolonym lekarzom. Podczas badania cytologicznego poszukuje się w szczególności dysplazji szyjka macicy. Badanie cytologiczne może również wskazywać na obecność stanu zapalnego lub zakażenia. W języku specjalistycznym próbka z szyjki macicy nazywana jest wymazem.

Kobietom od 20. roku życia zaleca się coroczne wykonywanie badania cytologicznego. Ponadto u kobiet, które ukończyły 35. rok życia, wskazany jest test na zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV). W tej grupie wiekowej badanie należy powtarzać co 3 lata, jeśli wyniki są prawidłowe.

Po powszechnym wprowadzeniu badania cytologicznego liczba przypadków raka szyjki macicy znacznie spadła. W 1971 r. rak szyjki macicy był najczęstszym nowotworem u kobiet na całym świecie; w 2018 r. jest on dopiero czwarty pod względem częstości występowania. W szczególności możliwe było uniknięcie ciężkich przypadków u kobiet, które regularnie wykonywały badania cytologiczne.

Dlaczego wykonuje się badania cytologiczne?

W szyjce macicy występują dwa rodzaje komórek — płaskonabłonkowe i walcowate. Komórki płaskonabłonkowe pokrywają zewnętrzną część szyjki macicy (ectocervix), podczas gdy walcowate komórki nabłonkowe pokrywają wewnętrzną część szyjki macicy (endocervix). W strefie przejściowej między tymi dwoma typami komórek istnieje zwiększone ryzyko zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV). Są to wirusy przenoszone drogą płciową. Wirusem brodawczaka ludzkiego zakaża się większość kobiet (ok. 80%) w pewnym momencie swojego życia, przy czym tylko u niektórych rozwijają się zmiany przedrakowe lub dysplazja szyjki macicy, a jeszcze mniej z nich choruje na raka szyjki macicy. Większość zmian znika samoistnie. Jednak na niektórych etapach może dojść do ich przekształcenia w raka szyjki macicy. Zakażenie wirusem HPV może prowadzić do stanów przedrakowych o wyższym stopniu złośliwości i raka szyjki macicy w ciągu 10–20 lat.

W celu wczesnego wykrycia dysplazji i zmian przedrakowych w obrębie szyjki macicy zaleca się regularne wykonywanie badań cytologicznych. Próbki komórek są nadal pobierane do kontroli również po leczeniu wstępnych stadiów raka szyjki macicy.

Kiedy jest odpowiedni moment na badanie cytologiczne?

Nie zaleca się wykonywania badań cytologicznych w czasie menstruacji. Krew utrudnia badanie mikroskopowe, dlatego należy je często powtarzać. Najlepszym czasem na wykonanie wymazu jest ostatni tydzień przed miesiączką. U pacjentek z zapaleniem pochwy lub zapaleniem szyjki macicy stan zapalny należy wyleczyć przed pobraniem próbki komórek, ponieważ może to utrudnić ocenę wyników mikroskopowych.

Jeśli macica została usunięta z powodu choroby innej niż nowotworowa, nie ma potrzeby wykonywania badań cytologicznych.

U kobiet w ciąży próbka jest często pobierana podczas pierwszego badania kontrolnego w ciąży. W dalszym przebiegu ciąży unika się pobierania próbek komórek lub tkanek. Jednak wyspecjalizowani ginekolodzy mogą wykonać badanie obrazowe (kolposkopię), jeśli jest to konieczne lub jeśli wykryte zostaną nieprawidłowe objawy lub próbki komórek. Pobieranie próbek i badanie podczas ciąży ma na celu wykrycie dysplazji i wczesnych stadiów raka, które wymagają natychmiastowego leczenia. Po porodzie pierwsze badanie kontrolne zalecane jest po 6–8 tygodniach.

Próbki do badań cytologicznych mogą być pobierane także w czasie ciąży, jeśli jest to wymagane w celu monitorowania dysplazji.

Jak pobierana jest próbka?

Próbka komórek jest pobierana w połączeniu z badaniem ginekologicznym. Ginekolodzy wprowadzają do pochwy wziernik. Jest to uchwyt, który odsłania ujście macicy i otwór szyjki macicy, umożliwiając ich zbadanie. Przy użyciu bawełnianego wacika lub drewnianego patyczka (szpatułki) zeskrobuje się komórki z ujścia macicy. Następnie do szyjki macicy wprowadzana jest mała szczoteczka, którą obraca się wokół własnej osi. Zarówno komórki z bawełnianych wacików, jak i szpatułki oraz szczoteczki są nakładane na szklaną płytkę i utrwalane specjalnym płynem (metoda konwencjonalna) do badania mikroskopowego w laboratorium cytologicznym. Alternatywnie, próbka komórek może zostać pobrana za pomocą specjalnej szczoteczki, dzięki której komórki mogą zostać pobrane jednocześnie z zewnętrznej i wewnętrznej części szyjki macicy (cytologia cienkowarstwowa). W tym przypadku komórki są zanurzone w odpowiednim płynie.

Pobranie próbki nie jest bolesne, ale może powodować niewielkie krwawienie wkrótce po jego zakończeniu. Dlatego zaleca się stosowanie wkładek higienicznych przez kilka pierwszych godzin po badaniu.

W większości przypadków ocena próbki komórek trwa od kilku dni do kilku tygodni. Zazwyczaj lekarze kontaktują się z pacjentką tylko w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w próbce komórek.

Jak skuteczne jest badanie?

Próbka komórek ma ograniczoną dokładność i dlatego powinna być powtarzana w regularnych odstępach czasu, zwykle raz w roku. Próbka jest łatwa do pobrania i łatwa do oceny. Badanie umożliwia wykrycie nieprawidłowości, ale może również dać tak zwane wyniki fałszywie dodatnie. Oznacza to, że wyniki badań laboratoryjnych błędnie wykazują nieprawidłowości, które tak naprawdę nie występują. Dlatego też, jeśli próbka wykazuje dysplazję o niskim stopniu złośliwości, najpierw przeprowadzane są dalsze analizy w celu ustalenia, czy konieczne jest dalsze badanie.

Dysplazja często wykrywana jest tak wcześnie, że nie ma szczególnego pośpiechu. W rzadkich przypadkach próbka komórek zawiera dowody na obecność raka. Również w tym przypadku szanse na wyleczenie są większe lub znacznie większe niż w przypadku zdiagnozowania raka dopiero po wystąpieniu objawów. W razie potrzeby przeprowadzane są dalsze badania w celu podjęcia decyzji o konieczności leczenia.

Co dzieje się w przypadku wykrycia nieprawidłowości?

Dalsze analizy często ujawniają, że nie ma podejrzenia zmian złośliwych. W niektórych sytuacjach zaleca się wykonanie badania kontrolnego w krótkim terminie.

Jeśli dalsze badania nie potwierdzą podejrzenia zmian nowotworowych, nowa próbka jest pobierana w rutynowych odstępach czasu. Jeśli po ewentualnym dalszym badaniu próbka komórek wskazuje na obecność dysplazji, zaleca się bardziej szczegółowe badanie. Lekarz ginekolog zbada szyjkę macicy od strony pochwy metodą endoskopową (w kolposkopii) lub skieruje pacjentkę na konsultację specjalistyczną. Rodzaj zmian jest badany pod powiększeniem i pobierana jest jedna lub więcej próbek tkanek (biopsja) z miejsca zmienionego chorobowo. Wynik tego badania decyduje następnie o dalszym leczeniu (patrz dysplazja szyjki macicy).

Dodatkowe informacje

• Rak szyjki macicy
• Dysplazja szyjki macicy
• Zakażenie wirusami brodawczaka ludzkiego (HPV)
• Cytologia szyjki macicy — informacje dla personelu medycznego
• Zmiany przedrakowe szyjki macicy — informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Martina Bujard, dziennikarka naukowa, Wiesbaden
• Julia Trifyllis, dr n. med., specjalistka w dziedzinie ginekologii i położnictwa, Münster/W.