Wybór środka antykoncepcyjnego

Właściwie dobrana antykoncepcja powinna zapobiegać niechcianej ciąży. W tym celu ważna jest szczegółowa konsultacja z lekarzem, podczas której ustalane są wcześniejsze i obecne choroby, przyjmowane leki oraz czynniki ryzyka wystąpienia zakrzepicy. Ponadto lekarz powinień przekazać informacje na temat dostępnych metod, bezpieczeństwa, ryzyka, zalet i wad poszczególnych metod antykoncepcyjnych. Poszczególne metody antykoncepcji różnią się także pod względem kosztów.

Zasadniczo możliwe są hormonalne lub niehormonalne metody antykoncepcji. Oprócz środków antykoncepcyjnych, które stosuje się zapobiegawczo, istnieją również takie, które można stosować w nagłych przypadkach po stosunku seksualnym bez zabezpieczenia. Temat ten został szczegółowo omówiony w artykule Pigułka postkoitalna („tabletka dzień po“). 

Środki antykoncepcyjne stosowane przez kobiety nie zapobiegają chorobom przenoszonym drogą płciową. 

Niehormonalne metody antykoncepcyjne

Metody naturalnego planowania rodziny

Do naturalnych metod antykoncepcyjnych należy tzw. metoda objawowo-termiczna, w której „dni płodne” określa się na podstawie obserwacji cyklu, temperatury ciała po przebudzeniu lub innych objawów organizmu, takich jak zmiany w śluzie szyjkowym.

• W obliczeniach mogą pomóc różne aplikacje lub programy komputerowe.
• W dni płodne unika się współżycia seksualnego lub np. dodatkowo stosuje się metodę barierową.
• Metody trzeba się najpierw nauczyć przez co najmniej trzy cykle menstruacyjne.
• Jeśli zasady nie są konsekwentnie przestrzegane, skuteczność jest ograniczona.

Metoda kalendarzykowa, która zakłada, że owulacja występuje około 14 dni przed miesiączką i gdzie unika się współżycia seksualnego 5 dni przed i po owulacji, nie jest skuteczna.

Karmienie piersią

Okres karmienia piersią bez miesiączki jest okresem w dużej mierze niepłodnym, ale wymaga wyłącznego i regularnego karmienia piersią (co najmniej 6 razy w ciągu 24 godzin, także w nocy) oraz ustania miesiączki. Dotyczy to maksymalnie pierwszych 6 miesięcy po porodzie. Z racji tego, że po porodzie pierwsza owulacja występuje przed pierwszą miesiączką, nie ma niezawodnej ochrony przed poczęciem, zwłaszcza po kilku miesiącach karmienia piersią. 

Miedziana wkładka domaciczna (miedziana spirala, miedziany łańcuszek)

Miedziana wkładka domaciczna może być używana przez okres 3 do 10 lat, w zależności od typu. Zapobiegają zagnieżdżeniu się potencjalnie zapłodnionej komórki jajowej w ścianie macicy.

• Miedziana spirala jest najbezpieczniejszą niehormonalną metodą antykoncepcyjną.
• Jej wadą jest to, że często może powodować bardziej obfite krwawienia miesiączkowe, początkowo również krwawienia między miesiączkami, a w niektórych przypadkach ból podbrzusza.
• Spirala jest również odpowiednia dla kobiet, które (jeszcze) nie rodziły.
• Miedziana wkładka jest także bardzo skuteczna jako awaryjny środek antykoncepcyjny, jeśli zostanie zastosowana w ciągu 5 dni od niezabezpieczonego stosunku.

Macica z wkładka domaciczną (spiralą)

 

Do metod barierowych należą prezerwatywy, diafragma (pessar) lub kapturek antykoncepcyjny dla kobiet. Stosuje się je podczas każdego stosunku seksualnego i należy je wcześniej wypróbować. Metody barierowe uniemożliwiają plemnikom przedostanie się do macicy. Są one uważane za najmniej skuteczne metody antykoncepcyjne.

Prezerwatywy

• Prezerwatywa jest jedyną metodą antykoncepcyjną, która może chronić przed infekcjami przenoszonymi drogą płciową. Dlatego powinna być stosowana przez każdego, kto odbywa stosunki seksualne z osobami narażonymi na zakażenie, nawet jeśli korzysta się z innego środka antykoncepcyjnego.
• Oprócz popularnej prezerwatywy męskiej istnieją również prezerwatywy damskie, które wkłada się do pochwy. Zaleca się stosowanie lubrykantu.
• Większość prezerwatyw jest wykonana z lateksu. W przypadku alergii lub nadwrażliwości na lateks dostępne są również prezerwatywy wykonane z innych materiałów.
• Bezpieczeństwo jest ograniczone, zwłaszcza jeśli nie są używane prawidłowo. Prezerwatywa może pęknąć lub zsunąć podczas stosunku seksualnego.

Diafragma (pessar, kapturek naszyjkowy)

• Diafragma (pessar) lub kapturek antykoncepcyjny są umieszczane przed szyjką macicy jako zabezpieczenie w celu zapobiegania przedostawaniu się plemników do jamy macicy.
• Diafragma powinna być założona najwcześniej na 2 godziny (kapturek naszyjkowy nawet wcześniej) przed stosunkiem seksualnym, a następnie pozostać w organizmie przez 6-8 godzin.
• Skuteczność zwiększa dodatkowe zastosowanie żelu plemnikobójczego, ale nawet wtedy jest ona ograniczona.
• Diafragmy i kapturki antykoncepcyjne muszą być indywidualnie dopasowane przez ginekologa, a ich trwałość wynosi 2 lata.

Założenie pessara

 

Sterylizacja

Sterylizacja jest jedną z najbezpieczniejszych i najskuteczniejszych metod antykoncepcji. Prowadzi do trwałej niepłodności. Tylko w niektórych przypadkach możliwe jest odwrócenie sterylizacji. Dlatego decyzję o zabiegu należy dokładnie przemyśleć.

U mężczyzn

• Sterylizacja mężczyzn polega na przecięciu lub podwiązaniu nasieniowodów w znieczuleniu miejscowym bądź ogólnym. Zabieg wykonywany jest zazwyczaj w trybie ambulatoryjnym.
• Potencja i zdolność do orgazmu pozostają zachowane.
• Ponieważ w górnej części nasieniowodów jeszcze przez około 3 miesiące mogą znajdować się zdolne do zapłodnienia plemniki, należy w tym okresie stosować dodatkową antykoncepcję.

U kobiet

• Podczas sterylizacji kobiet zamyka się, przecina lub usuwa jajowody.
• Zabieg przeprowadzany jest w znieczuleniu ogólnym przy użyciu tzw. techniki dziurki od klucza (laparoskopia).
• Alternatywnie można wykonać sterylizację w ramach planowanego cięcia cesarskiego.

Złożone hormonalne środki antykoncepcyjne

Wszystkie hormonalne metody antykoncepcyjne nie chronią przed infekcjami przenoszonymi drogą płciową. Dlatego należy stosować je razem z prezerwatywą, jeśli chcesz się chronić przed infekcjami przenoszonymi drogą płciową.

Hormonalne środki antykoncepcyjne zawierają żeńskie hormony płciowe. Istnieją złożone hormonalne środki antykoncepcyjne zawierające estrogen i progestagen oraz takie, które zawierają tylko progestagen. W przypadku obu typów istnieją różne formy zastosowania (np. tabletka, implant).

Złożone hormonalne środki antykoncepcyjne zwiększają ryzyko zakrzepów krwi i nie powinny być stosowane, jeśli występują czynniki ryzyka wystąpienia zakrzepicy. 

Doustne środki antykoncepcyjne („pigułki”)

Skojarzone doustne środki antykoncepcyjne to tabletki zawierające estrogen i progestagen (hormony ciałka żółtego). Hormony te mają kluczowe znaczenie dla owulacji i ciąży w organizmie kobiety.

• Złożone doustne środki antykoncepcyjne zapobiegają wystąpieniu owulacji. Wpływają również na rozwój błony śluzowej macicy i zmiany śluzu szyjkowego w szyjce macicy.
• Pigułka zapewnia dobrą ochronę przed ciążą i jest jedną z najczęściej stosowanych metod antykoncepcyjnych przez młode kobiety.
• Doustne środki antykoncepcyjne, podobnie jak inne hormonalne środki antykoncepcyjne i wkładka wewnątrzmaciczna, są przepisywane przez ginekologów, którzy mogą również doradzić, jaki wybór będzie dla Ciebie najlepszy.

Stosowanie

• Preparaty jednofazowe mają stałą zawartość hormonów w każdej tabletce.
• W tzw. preparatach sekwencyjnych zawartość hormonów zmienia się w trakcie cyklu.
• Schemat przyjmowania również różni się pomiędzy poszczególnymi preparatami: Z reguły po 21-dniowym przyjmowaniu następuje 7-dniowa przerwa (21 + 7). W przypadku nowszych doustnych środków antykoncepcyjnych często występuje krótsza przerwa w przyjmowaniu leku (np. 24 + 4).
• Możliwe jest również pominięcie przerwy i przyjmowanie pigułki w tzw. długim cyklu (np. przyjmowanie przez 12 tygodni bez przerwy, następnie przerwa przez 7 dni).
• Podczas przerwy w przyjmowaniu leku rozpoczyna się krwawienie z odstawienia.
• Pigułkę należy przyjmować codziennie o stałej porze, aby o niej nie zapomnieć. W przypadku pominięcia tabletki należy ją przyjąć w ciągu 12 godzin od ostatniej dawki, aby zapewnić ciągłość bezpiecznej antykoncepcji.

Ryzyko zakrzepów krwi

Jeśli występują czynniki ryzyka zakrzepicy, nie należy stosować złożonych hormonalnych środków antykoncepcyjnych (takich jak „pigułka“).

• Ryzyko powstawania zakrzepów krwi wzrasta w przypadku niektórych wcześniej występujących schorzeń, chorób występujących w rodzinie, nadwagi i po 35. roku życia. Palenie również zwiększa to ryzyko.
• Prawdopodobieństwo wystąpienia zakrzepicy u kobiet, które nie przyjmują pigułek wynosi ok. 2 przypadki na 10 000 kobiet rocznie. Wzrasta ono u kobiet przyjmujących tabletki z lewonorgestrelem do ok. 5–7 przypadków na 10 000 kobiet. Doustne środki antykoncepcyjne III i IV generacji wiążą się z największym ryzykiem wynoszącym 6-12 przypadków na 10 000 kobiet. W przypadku kobiet w ciąży ryzyko to wynosi ok. 10 przypadków na 10 000 kobiet. 
• Ryzyko powstania zakrzepu krwi jest największe w ciągu pierwszego roku lub w przypadku wznowienia stosowania po co najmniej 4-tygodniowej przerwie w przypadku stosowania jakichkolwiek złożonych hormonalnych środków antykoncepcyjnych.

Inne działania niepożądane

• Istnieje zwiększone ryzyko raka szyjki macicy i prawdopodobnie także raka piersi oraz nowotworu wątroby.
• Możliwe są wahania nastroju i próby samobójcze.
• Ponadto mogą wystąpić: wysokie ciśnienie tętnicze krwi, dolegliwości żołądkowo-jelitowe, bóle głowy, plamienie, tkliwość piersi, zatrzymanie wody (obrzęki), trądzik oraz wypadanie włosów.

Zalety

• Złożone hormonalne środki antykoncepcyjne mogą być przepisywane w leczeniu zespołu napięcia przedmiesiączkowego, w bólach menstruacyjnych, zaburzeniach krwawienia i bardzo obfitych krwawieniach miesiączkowych. Pigułka jest wtedy zazwyczaj przyjmowana w cyklu przedłużonym.
• Doustne środki antykoncepcyjne zawierające gestageny o działaniu antyandrogennym mogą być stosowane w przypadku umiarkowanego do ciężkiego trądziku lub nadmiernego wzrostu włosów (hirsutyzm) u kobiet w wieku rozrodczym, gdy inne metody leczenia nie przyniosły rezultatu. Zespół policystycznych jajników (PCOS) również może być leczony takimi lekami.
• Poza tym wykazują one działanie ochronne przed rakiem jajnika i rakiem trzonu macicy.
• Po zaprzestaniu stosowania płodność jest zachowana.

Krążek dopochwowy

Podobnie jak tabletka złożona, krążki dopochwowe zawierają estrogen i progestagen i są tak samo skuteczne jako środek antykoncepcyjny.

• Krążek dopochwowy jest wkładany do pochwy samodzielnie przez kobietę co 4 tygodnie. Po 3 tygodniach następuje przerwa trwająca 1 tydzień, podczas której rozpoczyna się krwawienie przypominające miesiączkę. Nowy krążek jest zawsze wkładany tego samego dnia tygodnia i mniej więcej o tej samej godzinie.
• Krążek jest skuteczny niezależnie od sposobu umieszczenia go w pochwie. Wkładanie i wyjmowanie krążka nie wymaga specjalnych umiejętności.
• Jeśli krążek wypadnie lub zostanie wyjęty na krótki czas, należy go oczyścić i włożyć ponownie w ciągu 3 godzin.

Ryzyko zakrzepów krwi

Ryzyko powstania zakrzepów krwi może wzrosnąć podobnie jak w przypadku doustnych środków antykoncepcyjnych („pigułek“). Krążek dopochwowy nie powinien być zatem stosowany przez kobiety, które miały zakrzep krwi (zakrzepica) lub u których w bliskiej rodzinie wystąpiła zakrzepica bądź posiadają genetyczną predyspozycję do zakrzepów krwi. Złożone hormonalne środki antykoncepcyjne nie są zalecane u kobiet, które palą lub mają dużą nadwagę i są w wieku powyżej 35 lat.

Plaster hormonalny

Plastry hormonalne zawierają estrogen i progestagen. Działają one podobnie jak tabletka złożona i krążek dopochwowy. Hormony te wchłaniają się przez skórę i hamują owulację.

• Plaster jest zmieniany co tydzień. Po 3 tygodniach jego stosowania następuje 7 dni bez plastra, podczas których występuje krwawienie przypominające miesiączkę.
• Działania niepożądane są takie same jak w przypadku doustnych środków antykoncepcyjnych, w tym zwiększone ryzyko zakrzepów krwi.
• Skuteczność może być zmniejszona u kobiet z nadwagą (powyżej 90 kg masy ciała lub BMI powyżej 30 kg/m²).

Środki antykoncepcyjne zawierające progestagen

Minipigułka 

Minipigułka zawiera tylko progestagen, dezogestrel lub lewonorgestrel i w przeciwieństwie do pigułek złożonych, nie zawiera estrogenu.

• Wpływa na błonę śluzową macicy i śluz szyjkowy, zmniejszając ich przepuszczalność dla plemników. Minipigułka z dezogestrelem hamuje również owulację.
• Minipigułkę przyjmuje się zawsze o tej samej porze każdego dnia, bez okresu przerwy. 
• Jest uważana za metodę mniej niezawodną niż tabletki złożone.
• Kobiety przyjmujące minipigułki często mają nieregularne krwawienia lub nie mają ich wcale. Często występują krwawienia międzymiesiączkowe.
• Inne możliwe działania niepożądane to wahania nastroju, zwiększenie masy ciała, nudności, bóle głowy, trądzik, ból piersi, zmiany libido oraz wypadanie włosów.
• Pigułki progestagenowe rzadko mają poważne działania niepożądane. Nie zwiększają również ryzyka zakrzepów krwi i mogą być dobrą alternatywą dla pigułek złożonych dla kobiet, które palą, mają nadwagę lub ponad 35 lat bądź też kobiet, u których występuje zwiększone ryzyko zakrzepów krwi.
• Minipigułka może być również przyjmowana podczas karmienia piersią.

Wkładka hormonalna

Wkładka hormonalna jest umieszczana w macicy i można ją nosić przez okres od 3 do 6 lat.

• W tym czasie wkładka stale uwalnia hormony (lewonorgestrel). To sprawia, że błona śluzowa jamy macicy jest mniej przyjazna dla zapłodnionej komórki jajowej. Dodatkowo zmienia się konsystencja śluzu szyjkowego, przez co staje się on mniej przepuszczalny dla plemników.
• Wkładka hormonalna uważana jest za bardzo bezpieczną metodę antykoncepcyjną.
• Może być również stosowana u kobiet ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia zakrzepów krwi.
• Miesiączki są często skąpe i nieregularne, a na początku często występuje krwawienie między miesiączkami, które zmniejsza się w trakcie trwania leczenia.
• Działania niepożądane wkładki hormonalnej mogą również obejmować nudności, wzdęcia, wahania nastroju, bóle głowy, trądzik, zmniejszenie libido, przyrost masy ciała i ból podbrzusza w ciągu pierwszych kilku miesięcy.

Macica z wkładką hormonalną

Zastrzyk trzymiesięczny

Zastrzyk podawany co 3 miesiące zawiera wyłącznie progestagen, który jest tym samym rodzajem hormonu co minipigułka.

• Zastrzyk hamuje owulację i wpływa na śluz w szyjce macicy oraz na błonę śluzową macicy. Należy wykonać go w ciągu pierwszych 7 dni cyklu. 
• Podawany jest przez lekarza domięśniowo lub podskórnie co 3 miesiące.
• Czas stosowania powinien być jak najkrótszy.

Często występują działania niepożądane:

• Trzymiesięczny zastrzyk często po początkowym okresie nieregularnych krwawień powoduje zanik miesiączki.
• Może upłynąć nawet do 10 miesięcy od zakończenia leczenia, zanim kobieta znów będzie płodna.
• Działaniem niepożądanym może być zmniejszenie gęstości mineralnej kości. Zastrzyk nie powinien być stosowany u kobiet zagrożonych osteoporozą lub u nastolatek, których kości nie są jeszcze w pełni ukształtowane. Dodatkowo mogą pojawić się nudności, wzdęcia, ból głowy, trądzik, zmniejszone libido czy wahania nastroju. 
• Zwiększone jest ryzyko zakrzepów krwi.

Implant z etonogestrelem (pałeczki antykoncepcyjne)

Jest to również środek antykoncepcyjny zawierający wyłącznie progestagen.

• Hormon etonogestrel jest uwalniany przez plastikowy pręcik (implant) o długości 4 cm, który jest wszczepiany pod skórę niedominującego ramienia.
• Pręcik może pozostać pod skórą przez 3 lata.
• Implant działa poprzez zahamowanie owulacji i zmniejszenie przepuszczalności śluzu szyjkowego dla plemników. Jest to bardzo skuteczny środek antykoncepcyjny.
• Podobnie jak inne preparaty progestagenowe, stosunkowo często powoduje nieregularne krwawienia i inne działania niepożądane.
• Może być również stosowany u kobiet ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia zakrzepów krwi.
• Implant musi być zakładany i usuwany przez lekarza w znieczuleniu miejscowym.

Dodatkowe informacje

• Pigułka postkoitalna – „tabletka dzień po“
• Padaczka, antykoncepcja
• Antykoncepcja, wybór metody – Informacje dla lekarzy

Autorzy

• Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz
• Martina Bujard, dziennikarz naukowy, Wiesbaden
• Aleksandra Kucharska-Janik, lekarz rezydent, Oddział Okulistyczny, Międzyleski Szpital Specjalistyczny w Warszawie (edytor)