Co to jest hipotonia ortostatyczna?

Hipotonia ortostatyczna to specjalistyczny termin określający spadki ciśnienia tętniczego w zależności od przyjętej pozycji ciała. W przypadku tego schorzenia ciśnienie tętnicze obniża się po wstaniu z pozycji leżącej lub siedzącej. U pacjenta mogą wtedy wystąpić zawroty głowy, niewyraźne widzenie i mroczki przed oczami, a nawet omdlenie.

W celu diagnostyki mierzy się ciśnienie tętnicze przed i po wstaniu z łóżka (próba ortostatyczna). Z niedociśnieniem ortostatycznym mamy do czynienia, gdy w ciągu 3 minut po wstaniu z pozycji leżącej górna (skurczowa) wartość ciśnienia tętniczego spada o co najmniej 20 mmHg (30 mmHg w przypadku istniejącego nadciśnienia) lub dolna (rozkurczowa) wartość ciśnienia tętniczego spada o co najmniej 10 mmHg. Dodatkowo może pojawić się zwiększenie częstości akcji serca o więcej niż 30 uderzeń na minutę lub do ponad 120 uderzeń na minutę w ciągu 5 minut od ropoczęcia testu. Rozróżnia się wiele form tego schorzenia w zależności od tego, jak szybko dochodzi do spadku ciśnienia tętniczego.

Występowanie

Uzależnione od pozycji ciała niskie ciśnienie tętnicze występuje we wszystkich grupach wiekowych, ale częściej u osób starszych, a szczególnie u osób chorych lub osłabionych. O ile w populacji ogólnej problem ten dotyczy około 5%, to w grupie osób powyżej 80. roku życia odsetek ten wynosi około jednej trzeciej. Zależne od pozycji ciała niskie ciśnienie tętnicze jest jeszcze częstsze u pacjentów z chorobami neurologicznymi, takimi jak zespół parkinsonowski czy niektóre formy otępienia.

Przyczyny

Bez regulacji i integracji układu wegetatywnego człowieka podczas wstawania krew podąża za grawitacją, czyli w dół, a jej część, ok. 500–1000 ml, zbiera się w żyłach kończyn dolnych. Nagłe pozbawienie objętości powoduje spadek ciśnienia tętniczego i zmniejszenie przepływu krwi do narządów. Aby temu zapobiec, organizm podejmuje skomplikowane działania zaradcze, m.in. podwyższenie tętna i zwiększenie napięcia ścian naczyń. Ważną rolę odgrywa również układ nerwowy, hormonalny i mięśniowy. Jeśli jeden lub więcej parametrów zostanie zaburzonych kontrregulacja przestaje działać prawidłowo i pojawiają się objawy. Częstą przyczyną jest także zbyt mała ilość płynów w układzie krążenia lub ich niewłaściwa redystrybucja przez organizm.

Czynniki wywołujące objawy

• Siedzenie lub leżenie przez dłuższy czas
• Ciepło lub upał
• W takich sytuacjach naczynia krwionośne rozszerzają się, powodując obniżenie ciśnienia tętniczego. Może się to również zdarzyć po gorącym prysznicu lub kąpieli. Dodatkowo zmniejsza się ilość płynów w organiźmie ze względu na zwiększone pocenie się w upalne dni.
• Wysiłek fizyczny
• Szczególnie w połączeniu z wysoką temperaturą otoczenia lub po jedzeniu ciśnienie tętnicze może ulec obniżeniu.
• Po spożyciu alkoholu
• Alkohol również powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych.
• Po obfitym posiłku
• Po posiłku narządy trawienne są obficie zaopatrywane w krew, aby móc wchłaniać i przekazywać składniki odżywcze.
• Silne wymioty i biegunka
• Prowadzi to do niedoboru płynów.
• Żylaki lub przewlekła niewydolność żylna
• Żyły nóg są rozszerzone i w rezultacie mogą przyjąć jeszcze więcej krwi niż normalnie.

Rzadkie przyczyny

• Choroby serca
• Mogą skutkować pogorszeniem funkcji serca, gdy nie może ono pompować wystarczającej ilości krwi w organizmie.
• Przykładem są wolne arytmie, szybkie arytmie, zawały serca
• Choroby układu nerwowego
• Między innymi wywołane przez choroby neurologiczne, takie jak zespół parkinsonowski czy niektóre formy otępienia. Przyczynami mogą być również długotrwałe, nadmierne spożycie alkoholu, cukrzyca lub niewydolność nerek.
• Leki
• Niskie ciśnienie tętnicze może wystąpić jako efekt uboczny niektórych leków, w tym moczopędnych, psychotropowych i oczywiście leków na obniżających wysokie ciśnienie tętnicze.

Co można zrobić we własnym zakresie?

Większość ludzi po wstaniu z pozycji leżącej lub siedzącej odczuwa przez krótki czas zawroty głowy. Istnieje wiele nieszkodliwych przyczyn tego stanu rzeczy i nie ma potrzeby przeprowadzania szeroko zakrojonych badań.

Pomocne mogą okazać się następujące porady:

• Poruszaj stopami przed wstaniem z łóżka. Unikaj szybkiego wstawania, zwłaszcza rano, daj organizmowi czas na dostosowanie się.
• Powoli wstawaj z pozycji leżącej lub siedzącej.
• Jedz mniej i częściej, jeśli masz problemy z dużymi posiłkami.
• Zwiększ spożycie soli i płynów, jeśli organizm jest odwodniony. Pij wystarczająco dużo.
• Jeśli to konieczne, podnieś wezgłowie łóżka o co najmniej 10 stopni.
• W razie potrzeby noś pończochy uciskowe, aby przeciwdziałać obrzękom kończyn dolnych. 
• Jeśli musisz stać przez dłuższy czas, regularnie napinaj mięśnie łydek lub stawaj na palcach. Napinanie mięśni pomaga odprowadzać krew z żył kończyn dolnych.
• Ograniczaj spożycie alkoholu. W przypadku picia okazjonalnego zaleca się spożywanie jednorazowo nie więcej niż 6 porcji standardowych (60 g 100% alkoholu), tzn. nie więcej niż 3 półlitrowe butelki piwa, 3 kieliszki wina o pojemności 200 ml lub 180 ml wódki dla mężczyzn oraz nie więcej niż 4 porcje standardowe (40 g 100% alkoholu), tzn. nie więcej niż dwie półlitrowe butelki piwa, 2 kieliszki wina o pojemności 200 ml każdy lub 120 ml wódki dla kobiet. 
• Nie narażaj się na działanie skrajnie wysokich temperatur: gorących kąpieli czy  zbyt długiego przebywania w saunie.
• Unikaj pozycji, w których trzymasz ręce wyżej niż barki.
• Nie należy przeć podczas oddawania moczu lub wypróżniania się.
• Unikaj silnego kaszlu.

Kiedy należy zasięgnąć porady lekarskiej?

• Gdy dolegliwości utrzymują się dłuższy czas
• W przypadku skłonności do omdlenia.
• W przypadku pojawienia się innych niepokojących objawów. 

Jak przebiega badanie?

Wywiad lekarski (historia choroby)

Mogą zostać zadane następujące pytania:

• Czy zawroty głowy pojawiają się tylko przy szybkim wstawaniu, czy również w innych sytuacjach? W jakich sytuacjach?
• Czy możesz opisać przebieg objawów?
• Czy masz tendencję do upadania lub potykania się?
• Czy odczuwasz któryś z następujących objawów:
• osłabienie, nudności, bóle głowy, bóle szyi, zawroty głowy, niewyraźne widzenie, drżenie, kołatanie serca, dezorientacje?
• Czy regularnie przyjmujesz leki?
• Jakie leki zażywasz?
• Czy ostatnio podano Ci inny lek lub zmieniono dawkę?
• Czy masz inne choroby?
• Czy masz bóle w klatce piersiowej, kołatanie serca, duszność, spuchnięte nogi lub nieregularny puls?
• Czy często występują u Ciebie wymioty lub biegunka?

Badanie lekarskie

• Badanie lekarskie skupia się na pomiarze ciśnienia tętniczego i pulsu.
• Ciśnienie tętnicze i puls są mierzone podczas siedzenia i po wstaniu, a uzyskane wyniki są porównywane. Jeśli ciśnienie jest znacznie niższe w pozycji stojącej, wskazuje to na zależne od pozycji niskie ciśnienie tętnicze.
• Badane jest również serce.
• Mierzy się i ocenia tętno, aby sprawdzić, czy serce bije równomiernie; za pomocą stetoskopu można usłyszeć, czy są szmery w sercu.
• W gabinecie lekarskim zostanie również ustalone, czy Twój organizm jest odwodniony, czyli czy występuje niedobór płynów.
• Dodatkowo zostanie sprawdzony Twój układ nerwowy pod kątem niepokojących objawów choroby.
• Ponadto może zostać wykonane badanie elektrokardiograficzne (EKG).
• Badania laboratoryjne krwi mogą dostarczyć dalsze wskazówki dotyczące ewentualnych zaburzeń.

Inne badania

• Za pomocą badania na stole pochyleniowym (test pochyleniowy-tilt test) można ustalić przyczynę zawrotów głowy lub nawracających omdleń . Test ten pozwala na różnicowanie pomiędzy omdleniem odruchowym a opóźnioną hipotensją ortostatyczną.
• Masaż zatoki szyjnej (okolicy tętnicy szyjnej) pozwala na ziadnozowanie zaburzenia odruchów z zatoki szyjnej. U niektórych osób pojawia się nieprawidłowa reakcja, która powoduje nadmierny spadek ciśnienia tętniczego i/lub zwolnienie akcji serca, co może doprowadzać do zasłabnięcia czy omdlenia.

Dodatkowe informacje

• Zawroty głowy
• Omdlenia
• Nudności i wymioty
• Bóle głowy
• Bóle szyi
• Bóle w klatce piersiowej
• Kołatanie serca i przyspieszone bicie serca
• Duszność
• Drżenie
• dezorientacja
• Niedociśnienie ortostatyczne – informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Magda Łabęcka, lekarz, Kraków (recenzent)
• Joanna Rogozik, lekarz, w trakcie specjalizacji z kardiologii