Czym jest niewydolność serca?

Definicja

Gdy dochodzi do niewydolności serca, nie jest ono w stanie pompować wystarczającej ilości krwi do tkanek i narządów organizmu. Nie zostaje dostarczona do nich wystarczająca ilość tlenu. Choć początkowo choroba może przebiegać bezobjawowo, w zaawansowanym stadium stanowi zagrożenie dla życia.

Objawy

W zależności od tego, która część serca jest osłabiona, choroba może objawiać się różnymi dolegliwościami. W przypadku niewydolności lewej połowy serca (niewydolność lewej komory) krew gromadzi się w naczyniach krwionośnych płuc, powodując duszność, nocny kaszel oraz zatrzymanie płynów w organizmie. Do narządów nie dociera jednocześnie wystarczająca ilość zawierającej tlen krwi, co powoduje ograniczenie ich czynności. Pacjenci odczuwają spadek wydolności i uczucie zmęczenia oraz osłabienie. 

Niewydolność prawej połowy serca (niewydolność prawej komory) powoduje utrudniony odpływ krwi z żył, co skutkuje obrzękiem nóg lub żył szyjnych.

Przewlekła niewydolność serca objawia się zwiększonym oddawaniem moczu w godzinach nocnych. Mogą wystąpić objawy związane z układem pokarmowym, które obejmują nudności, uczucie pełności oraz bóle brzucha. Może także pojawić się kołatanie serca i zawroty głowy. U osób w podeszłym wieku schorzenie objawia się też dezorientacją.

Przyczyny

• Niewydolność serca mogą powodować różnego rodzaju choroby.
• Najczęstszą przyczynę stanowią choroby naczyń wieńcowych serca choroba niedokrwienna serca i nadciśnienie tętnicze.
  • Utrzymujące się przez wiele lat nadciśnienie tętnicze wymaga wzmożonej pracy serca, która powoduje powiększenie jego objętości i zwiększa zapotrzebowanie na tlen. Zwężenie naczyń wieńcowych uniemożliwia dostarczenie do serca wystarczającej ilości bogatej w tlen krwi, powodując pogorszenie jego czynności.
  • Jeżeli wskutek zawału serca nastąpi całkowite zablokowanie naczyń krwionośnych, część mięśnia sercowego obumrze i zostanie zastąpiona sztywną, zbliznowaciałą tkanką, co spowoduje ograniczenie zdolności pompowania serca.
• Niewydolność serca mogą także powodować inne choroby mięśnia sercowego, zastawek serca lub zaburzenia rytmu serca.
• Do najważniejszych czynników ryzyka, zwiększających prawdopodobieństwo niewydolności serca należą:
  • nadciśnienie tętnicze
  • choroba wieńcowa
  • cukrzyca
  • palenie tytoniu
  • nadużywanie alkoholu
  • brak aktywności fizycznej
  • nadwaga.

Częstotliwość występowania

Na niewydolność serca cierpi ok. 4% populacji. To schorzenie występuje często zwłaszcza u osób w podeszłym wieku. Choroba dotyka co czwartą osobę powyżej 80 roku życia. Nieco częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn.

Badania

• W ramach badania przedmiotowego osłuchuje się między innymi serce i płuca. Badane są także kończyny dolne, na których może wystąpić obrzęk. 
• Zazwyczaj pacjentów poddaje się też badaniu EKG. Niejednokrotnie pozwala to określić przyczynę niewydolności serca i potwierdzić jego uszkodzenie. Przydatne może być także badanie EKG po wysiłku. 
• Najważniejsze znaczenie ma jednak badanie USG serca, zwane także ECHO( echokardiografia) serca.
  • W jego trakcie na klatce piersiowej lub brzuchu umieszcza się niewielkie urządzenie (głowicę ultrasonograficzną). Badanie jest bezbolesne i bezpieczne.
  • Umożliwia między innymi ocenę rozmiaru i wydolności komór serca. 
  • Rzadziej wykonuje się tzw. ECHO obciążeniowe (badanie serca przy wysiłku).
• Bada się także występowanie we krwi tzw. peptydów natriuretycznych (NT-proBNP lub BNP) będących markerami niewydolności serca. Badanie innych parametrów krwi pozwala między innymi wykryć choroby metaboliczne (dyslipidemia, cukrzyce) lub uszkodzenie nerek.
• Na podstawie badań moczu diagnozuje się z kolei choroby nerek.
• 6-minutowy test chodzenia
  • Umożliwia ocenę wydolności organizmu oraz kontrolę przebiegu choroby.
  • Pacjenci chodzą w obu kierunkach na dystansie ok. 15 m. Na obu końcach trasy umieszcza się krzesło, na którym w razie potrzeby mogą usiąść, aby odpocząć.
  • Mierzy się przy tym całkowitą odległość, jaką pacjenci mogą przejść w ciągu 6 minut.
  • Zdrowe osoby w podeszłym wieku pokonują zwykle 400–600 m.
• Podczas badania rentgenowskiego klatki piersiowej wykryć można powiększenie serca oraz zmiany w płucach charakterystyczne dla niewydolności serca.
• Badanie czynności płuc (spirometria) umożliwia ewentualnie odróżnienie choroby płuc i choroby serca.
• W niektórych przypadkach wykonuje się także tomografię komputerową (TK) lub rezonans magnetyczny (RM) serca.
• U niektórych pacjentów wskazane jest cewnikowanie serca.

Postępowanie

• Terapia obejmuje leczenie choroby podstawowej, takiej jak choroba wieńcowa, nadciśnienia tętniczego, wad zastawek serca lub zaburzeń rytmu serca. Wymagana jest także zmiana stylu życia i farmakoterapia.

Leczenie farmakologiczne

Do leczenia niewydolności serca wykorzystuje się wiele różnych leków. Niektóre z nich wydłużają oczekiwaną długość życia, a inne jedynie łagodzą objawy. Najważniejsze grupy leków to:

• Inhibitory konwertazy angiotensyny: te leki hamują konwertazę angiotensyny (angiotensin converting enzyme – ACE), powodując tym samym obniżenie ciśnienia tętnicze oraz zmniejszając obciążenie serca. To najważniejsze środki wykorzystywane do leczenia niewydolności serca. Mogą jednak powodować działanie niepożądane w postaci suchego kaszlu. W przypadku braku tolerancji alternatywnie zaleca się blokery receptora angiotensyny.
• Beta-blokery: powodują obniżenie ciśnienia tętniczego i częstości tętna, dzięki czemu serce potrzebuje mniej tlenu. Beta-blokery podaje się zazwyczaj na początku w niewielkich dawkach, stopniowo je zwiększając. Nie należy ich jednak nagle odstawiać, lecz redukować przyjmowaną ilość przez kilka tygodni w porozumieniu z lekarzem. Beta-blokery zaleca się w przypadku wszystkich pacjentów, u których występują objawy niewydolności serca, jeśli nie ma konkretnych przeciwskazań (np. blok w sercu).
• Diuretyki: leki o działaniu moczopędnym (diuretyki) zwiększają wydalanie wody i soli przez nerki, powodując większe wytwarzanie moczu. Dodatkowo rozszerzają także naczynia krwionośne. Skutkuje to obniżeniem ciśnienia tętniczego i pomaga ograniczyć zatrzymywanie wody w tkankach. Efektem jest wzmożone oddawanie moczu. Choć można w ten sposób złagodzić dolegliwości, nie zwiększa to jednak oczekiwanej długości życia.
• Antagoniści aldosteronu: te leki zmniejszają skuteczność określonych hormonów organizmu (aldosteronu). Stosuje się je wówczas, gdy inhibitory konwertazy angiotensyny i beta-blokery nie zapewniają oczekiwanych efektów leczenia. Często wymagają dokładnej kontroli zawartości sodu i potasu (elektrolitów) we krwi.
• Pozytywny wpływ na pracę serca mają preparaty zawierające glikozydy naparstnicy. Cieszyły się one dużą popularnością zwłaszcza w przeszłości. Obecnie najczęściej stosuje się je w zaawansowanym stadium choroby.
• Dodatkowo w określonych przypadkach podaje się także inne leki, takie jak między innymi inhibitory SGLT-2 (flozyny), iwabradynę lub sakubitryl.

Dalsze możliwości leczenia

• W niektórych przypadkach warto rozważyć leczenie chirurgiczne. Dotyczy to zwłaszcza pacjentów, u których występują wady zastawek serca.
• W przypadku występowania choroby wieńcowej można na przykład zmniejszyć niewydolność serca, wykonując cewnikowanie serca, stosując stenty lub przeprowadzając operację wstawienia bypassów.
• U pacjentów z ciężką postacią choroby zaleca się niekiedy wszczepienie rozrusznika serca.
• W ostateczności można rozważyć również przeszczep serca. Tę metodę stosuje się jednak bardzo rzadko.

Co można zrobić we własnym zakresie?

• Aktywność fizyczna: regularna aktywność fizyczna poprawia wydolność, jakość życia oraz rokowanie. Warto postawić na trening wytrzymałościowy, taki jak nordic walking, jazdę na rowerze, pływanie oraz w ramach uzupełnienia dynamiczny trening siłowy z częstymi powtórzeniami i niewielkimi obciążeniami. Obciążenie należy dostosować pod kątem dolegliwości i powoli zwiększać.
• Picie: należy unikać nadmiernej podaży płynów przekraczającej 3l dziennie. Poza tym podaż płynów powinna być oparta na zmianach masy ciała oraz czynności nerek.
• Kontrola masy ciała: oznaką postępującej niewydolności serca jest zwiększone zatrzymywanie płynów w organizmie. Należy zatem codziennie kontrolować masę ciała i zwracać uwagę na jej zwiększenie. 
• Palenie tytoniu: rzucenie palenia pozwala spowolnić postępy podstawowej choroby, która powoduje niewydolność serca, w tym choroby wieńcowej.
• Alkohol: wskazane jest unikanie picia alkoholu w większych ilościach, a najlepiej całkowite zaprzestanie.
• Szczepienia: należy corocznie szczepić się przeciwko grypie. Zaleca się także szczepienia przeciwko pneumokokom oraz COVID-19.
• Dieta uboga w sól? Wcześniej pacjentom zalecano dietę ubogą w sól. Brak jest jednak wiarygodnych dowodów dotyczących jej skuteczności. W obecnych wytycznych klinicznych świadomie zrezygnowano z tej rekomendacji.

Rokowanie

• Rokowania zależą od stopnia zaawansowania choroby.
• Powikłanie może stanowić gromadzenie płynów w płucach (obrzęk płuc), zaburzenia rytmu serca oraz zakrzepy krwi.
• Dzięki nowym metodom leczenia w ostatnich latach udało się znacznie zmniejszyć śmiertelność, choć w przypadku pacjentów w zaawansowanym stadium choroby nadal utrzymuje się ona na bardzo wysokim poziomie.

Dodatkowe informacje

• Nadciśnienie tętnicze
• Zawał serca
• Choroba wieńcowa
• Aktywność fizyczna: lekarstwo dla ciała i ducha
• Dlaczego warto rzucić palenie i jak to zrobić?
• Przewlekła niewydolność serca – informacje dla lekarzy

Opracowanie

• Prof. dr hab. med. Tomasz Tomasik, (rezenzent) 
• Kalina van der Bend, (recenzent)
• Martina Bujard, (redaktor/recenzent)