Co to jest zapalenie osierdzia?

Serce jest otoczone przez cienką tkankę zwaną osierdziem, lub workiem okołosercowym, składającym się z dwóch warstw. Wewnętrzna warstwa tkanki przylega do powierzchni mięśnia sercowego, znanego jako miokardium, natomiast warstwa zewnętrzna leży na niej luźniej. Przestrzeń pomiędzy tymi warstwami zawiera niewielką ilość płynu, co umożliwia im łagodne przesuwanie się względem siebie, podczas rytmicznej pracy serca.

Zapalenie tej struktury może przyjmować różne formy, w tym:

• Ostre, nieswoiste zapalenie osierdzia, które charakteryzuje się łagodnym stanem zapalnym i najczęściej jest wynikiem zakażenia wirusowego. To najczęstsza forma zapalenia osierdzia.
• Nietypowe i rzadsze formy ostrego zapalenia osierdzia mogą być wywołane przez zakażenia bakteryjne, choroby immunologiczne, a także mogą pojawić się po zawale serca lub zabiegach chirurgicznych na sercu.
• Przewlekłe zaciskające zapalenie osierdzia, które jest rzadkim, ale poważnym powikłaniem ostrego zapalenia. W jego wyniku osierdzie może ulec bliznowaceniu, staje się sztywne i ogranicza ruchomość serca, co może upośledzać jego funkcję pompowania krwi.

Zapalenie osierdzia nie jest częstym zjawiskiem, ostra nieswoista forma zapalenia osierdzia stanowi większość przypadków, występuje głównie u osób w młodym wieku, od 15 do 30 lat, częściej u mężczyzn.

Przyczyna

Głównymi przyczynami ostrego zapalenia osierdzia są zakażenia wirusowe, które odpowiadają za ponad 80% przypadków. Również gruźlica czy zakażenie HIV mogą prowadzić do tego stanu, co jest bardziej powszechne w krajach rozwijających się. Zapalenie osierdzia może również występować w kontekście chorób nowotworowych. Inne możliwe przyczyny tego stanu obejmują niewydolność nerek, zaburzenia tkanki łącznej oraz uszkodzenia wywołane promieniowaniem.

U 5-10% pacjentów doświadczających ostrego zawału serca pojawia się łagodna forma zapalenia osierdzia kilka dni po incydencie. Ta forma zazwyczaj jest nieszkodliwa i ustępuje samoistnie. Nowoczesne metody leczenia, takie jak tromboliza i angioplastyka, sprawiają, że obecnie ta postać zapalenia osierdzia występuje rzadziej. Inną formą zapalenia osierdzia, którą obserwuje się u 10-20% pacjentów, jest ta występująca w późnej fazie zawału serca.

Przewlekłe zaciskające zapalenie osierdzia często jest konsekwencją wcześniejszego napromieniowania (radioterapii onkologicznej) w obszarze klatki piersiowej, operacji kardiochirurgicznych lub poprzedniego wirusowego zapalenia osierdzia.

Objawy

Ostre, nieswoiste zapalenie osierdzia może pojawiać się nagle, często w trakcie lub po przebyciu infekcji dróg oddechowych. Najbardziej typowym objawem są bóle w klatce piersiowej, które są zazwyczaj intensywne, ostre, umiejscowione pośrodku lub po lewej stronie. Czasami ból może promieniować do barków, szyi, pleców, a także do lewego ramienia, przez co może być mylony z bólem charakterystycznym dla ostrego zawału serca.

Charakterystyczne dla bólu wynikającego z zapalenia osierdzia jest jego nasilenie przy głębokim wdechu, przełykaniu lub leżeniu na plecach, podczas gdy pozycja siedząca z pochyleniem do przodu często przynosi ulgę. Ból może utrzymywać się od kilku godzin do kilku dni, a towarzyszą mu często gorączka, kaszel i uczucie duszności.

Z kolei w przypadku zaciskającego zapaleniu osierdzia, w wywiadzie często stwierdza się się wcześniejsze epizody zapalenia osierdzia, operacje serca lub napromienianie. Typowymi objawami są nasilona duszność, zmęczenie i ogólne znużenie. Pacjenci ci mają ograniczoną zdolność do wysiłku fizycznego i często odczuwają duszność podczas aktywności.

Rozpoznanie

Lekarz może zacząć podejrzewać zapalenie osierdzia na podstawie dokładnej historii choroby pacjenta. Charakterystycznym objawem, który może nasuwać to podejrzenie, jest odgłos tarcia, słyszalny przez stetoskop. Ten specyficzny dźwięk jest wynikiem ocierania się o siebie zmienionych zapalnie warstw osierdzia. Jeśli w przestrzeni między tymi warstwami zgromadzi się płyn, co zdarza się w niektórych przypadkach, odgłos tarcia może zaniknąć.

W diagnozie zapalenia osierdzia często pomocne jest również badanie EKG, które w wielu przypadkach wykazuje charakterystyczne zmiany potwierdzające to rozpoznanie. Dodatkowo, mogą być konieczne badania krwi, które pomagają wykluczyć zawał serca oraz identyfikują markery zakażeń wirusowych lub bakteryjnych. Inne metody diagnostyczne, takie jak echokardiografia, rezonans magnetyczny (RM) lub tomografia komputerowa (TK), mogą być również wymagane, aby dokładnie ocenić stan osierdzia i potwierdzić diagnozę zapalenia osierdzia.

Leczenie

Pacjenci cierpiący na ostre zapalenie osierdzia zazwyczaj wymagają hospitalizacji i są poddawani ciągłej obserwacji z wykorzystaniem monitorowania EKG. Jest to konieczne, ponieważ istnieje ryzyko rozwoju zapalenia mięśnia sercowego jako powikłania, co z kolei może prowadzić do arytmii serca. Kluczowym elementem leczenia jest łagodzenie objawów, które obejmuje stosowanie leków przeciwzapalnych, takich jak ibuprofen, a także często kolchicyny, które pomagają zmniejszyć ból i gorączkę. Leczenie zaleca się kontynuować przez co najmniej tydzień po ustąpieniu objawów, aby zapewnić pełną skuteczność terapii.

W przypadku, gdy w jamie osierdzia gromadzi się nadmiar płynu, konieczne jest dokładne monitorowanie stanu pacjenta, aby ocenić, czy niezbędne jest wykonanie drenażu, czyli usunięcia płynu z worka osierdziowego. Inne, rzadsze formy zapalenia osierdzia, są leczone indywidualnie, w zależności od ustalonej przyczyny ich wystąpienia.

Rokowanie

Większość przypadków ostrego zapalenia osierdzia charakteryzuje się ograniczonym i krótkim przebiegiem, zazwyczaj trwającym mniej niż tydzień, a rokowanie w tych przypadkach jest z reguły korzystne. Jednak u 10–30% pacjentów może dojść do nawrotów choroby w ciągu pierwszych miesięcy od wystąpienia pierwszych objawów, choć z czasem ryzyko kolejnych epizodów maleje. Tylko u niewielkiej liczby pacjentów (około 1%) rozwija się zaciskające zapalenie osierdzia, które może prowadzić do długotrwałych komplikacji.

Bakteryjne zapalenie osierdzia, choć obecnie rzadko spotykane, w niektórych przypadkach może stanowić zagrożenie dla życia pacjenta. Podobnie, zaciskające zapalenie osierdzia również może być stanem krytycznym i zagrażającym życiu. W obu tych przypadkach niezbędna jest natychmiastowa interwencja medyczna i specjalistyczne leczenie.

Dodatkowe informacje

• Zapalenie osierdzia — informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Sławomir Chlabicz (redaktor)
• Tomasz Tomasik (recenzent)
• Philipp Ollenschläger, dziennikarz medyczny, Kolonia
• Aleksandra Kucharska-Janik, lekarz rezydent, Oddział Okulistyczny, MSSW (edytor)