Różnorodne zadania nerek

Nerki spełniają wiele niezbędnych funkcji dla organizmu. Regulują równowagę mineralną, kwasowo-zasadową i wodną, wydalają substancje toksyczne, wpływają na ciśnienie tętnicze i krążenie krwi oraz wytwarzają hormony ważne dla tworzenia krwi i metabolizmu wapnia. Widocznym produktem ich działania jest mocz. Jeśli organizm potrzebuje wody, nerki zatrzymują płyn — mocz staje się bardziej skąpy i zagęszczony. Gdy w organizmie znajduje się zbyt dużo płynów, ilość wytwarzanego w nerkach moczu wzrasta, a jego stężenie spada. Z moczem wydalane są również toksyny, zarówno produkty rozkładu pochodzące z procesów metabolicznych organizmu, jak i metabolizowane leki.

Nagłe lub stopniowe zahamowanie czynności nerek

Różne choroby zaburzają lub uszkadzają złożony system filtracyjny nerek, przez co ich czynność wydalnicza spada. W przypadku niektórych przyczyn upośledzenie czynności nerek następuje szybko w ciągu niewielu godzin lub dni (ostra niewydolność nerek) — na przykład w ostrym odwodnieniu, zwłaszcza u pacjentów w starszym wieku, lub wskutek gromadzenia się moczu z powodu powiększenia gruczołu krokowego. Inne przyczyny — przede wszystkim główne choroby cywilizacyjne, cukrzyca i wysokie ciśnienie tętnicze — powodują zaburzenie czynności nerek, postępujące powoli w ciągu miesięcy lub lat. Może ono doprowadzić do całkowitej niewydolności nerek. Jeśli zaburzenie czynności nerek występuje od co najmniej trzech miesięcy, określa się je jako przewlekłą niewydolność nerek.

W niewydolności nerek produkcja moczu jest zwykle w znacznym stopniu ograniczona lub zanika. Powoduje to gromadzenie się wody w organizmie, a toksyny, które powinny zostać wydalone, odkładają się we krwi i w komórkach. Dochodzi do zaburzeń równowagi mineralnej i kwasowo-zasadowej. Jest to stan zagrażający życiu.

Dializa — procedura zastępująca działanie nerek

W przypadku niewydolności nerek najważniejsze jest leczenie lub profilaktyka chorób leżących u podłoża tego zaburzenia. W razie potrzeby funkcję wydalniczą nerek należy dodatkowo zastąpić dializą — w niektórych przypadkach tymczasowo, ale często również na stałe. W sytuacji trwałego uszkodzenia nerek w dłuższej perspektywie można zaplanować przeszczep nerki — drugą obok dializy metodę zastępowania czynności nerki.

Słowo „dializa” pochodzi z języka greckiego i oznacza „rozdzielenie”. Jest to oddzielanie potrzebnych do życia składników krwi od składników szkodliwych. Dostępne są różne metody dializy. Często stosuje się hemodializę („hem” jest również słowem greckim i oznacza „krew”) oraz dializę otrzewnową.

Hemodializa i dializa otrzewnowa opierają się na fizycznych zasadach dyfuzji i osmozy dwóch ciekłych roztworów wzdłuż błony filtracyjnej, która jest przepuszczalna tylko dla niektórych cząsteczek. Po jednej stronie błony znajduje się dializowana krew, a po drugiej specjalny płyn dializacyjny. Jest on ubogi we wszystkie te cząsteczki, które powinny być filtrowane z krwi. Gradient stężeń między krwią a płynem dializacyjnym zapewnia migrację szkodliwych substancji z krwi przez błonę filtracyjną do płynu dializacyjnego. W ten sposób usuwany jest również nadmiar wody. Po zakończeniu dializy krew jest oczyszczona, a płyn dializacyjny z toksynami zostaje usunięty. Pozostałe zaburzenia, na przykład dotyczące zawartości soli we krwi, można skorygować za pomocą leków.

Hemodializa

Hemodializa jest wykonywana za pomocą aparatu do dializ — w specjalistycznym ośrodku dializ, gdzie pacjent zazwyczaj przebywa przez kilka godzin trzy dni w tygodniu, albo w domu z użyciem prywatnego aparatu.

Układ krążenia pacjenta jest podczas zabiegu podłączony do systemu rurek zawierającego błonę filtrującą, która umożliwia proces rozdzielania krwi. 

Hemodializa wymaga dostatecznie dużego dostępu do naczynia krwionośnego, aby aparat do dializy mógł wypompować z organizmu całą objętość krwi i wpompować ją z powrotem. W przypadku dializ krótkotrwałych w dużej żyle na szyi umieszcza się cewnik. Jeśli nie można przewidzieć terminu zakończenia dializy, preferowane jest wytworzenie przetoki tętniczo-żylnej na przedramieniu. Tworzy się ją przez połączenie powierzchownej żyły ramienia z leżącą głębiej, większą tętnicą; zabieg ten jest zwykle wykonywany w znieczuleniu miejscowym. Po pewnym czasie obwód żyły poszerza się, a szybkość przepływu wzrasta, co pozwala wykorzystać taką żyłę do dializy. Przetoki czasami muszą być korygowane chirurgicznie lub odnawiane, kiedy przestają transportować krew.

Dializa otrzewnowa

Dializa otrzewnowa nie wymaga aparatury i może być wykonywana w domu. W tym przypadku rolę błony filtracyjnej przejmuje otrzewna, otaczająca narządy jamy brzusznej. Płyn dializacyjny jest wprowadzany do jamy brzusznej kilka razy w ciągu dnia lub w nocy przez cewnik umieszczony na stałe w ścianie jamy brzusznej. Płyn ten obmywa otrzewną, która jest dobrze ukrwiona, dzięki czemu substancje, które muszą zostać wyeliminowane oraz nadmiar wody przechodzą z naczyń krwionośnych do płynu dializacyjnego. Po kilku godzinach płyn dializacyjny zawierający toksyny jest odprowadzany przez cewnik. Zaletą dializy otrzewnowej jest niezależność od ośrodka dializ i większa mobilność podczas dializy. Konieczna jest jednak duża odpowiedzialność pacjenta oraz zachowanie higieny przy obsłudze. Pacjent powinien przedyskutować z nefrologiem, czy w jego przypadku możliwe jest zastosowania dializy otrzewnowej.   

Dodatkowe informacje

• Przewlekła niewydolność nerek
• Ostra niewydolność nerek
• Nadciśnienie tętnicze
• Przewlekła niewydolność nerek — informacje dla personelu medycznego
• Ostra niewydolność nerek — informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Dorit Abiry, doktorantka w Instytucie Medycyny Ogólnej, Uniwersyteckie Centrum Medyczne Hamburg-Eppendorf
• Aleksandra Kucharska-Janik, lekarz rezydent, Oddział Okulistyczny MSSW (edytor)