Czym są zaburzenia mowy i języka?

• W afazji pacjenci mają trudności z wyrażaniem swoich myśli w słowach (afazja Broca) lub rozumieniem języka (afazja Wernickego).
• W afazji globalnej obie zdolności są ograniczone.
• W afazji amnestycznej zdolność komunikowania się często nie jest tak mocno ograniczona; na pierwszy plan wysuwają się zaburzenia kojarzenia słów.
• Dysartria oznacza trudność w wymawianiu słów.
• Z definicji te obrazy kliniczne można zdiagnozować dopiero wtedy, gdy dana osoba nauczyła się mówić. Jeśli np. małe dziecko nie potrafi (jeszcze) wyraźnie mówić, to jest to zaburzenie rozwoju mowy. 
• Przyczyną różnych zaburzeń są choroby, które prowadzą do uszkodzenia obszaru mózgu (afazja) lub funkcji narządów mowy (dysartria).
• Funkcja mowy jest ulokowana w pewnych obszarach lewej półkuli mózgu u wszystkich osób praworęcznych i u około 40% wszystkich osób leworęcznych. W zależności od lokalizacji uszkodzenia, np. w wyniku udaru, powstaje odpowiednia forma zaburzeń mowy/języka.

Częstość występowania

• Zarówno zaburzenia mowy, jak i języka występują stosunkowo często.
• U prawie jednej trzeciej pacjentów z udarem początkowo występuje afazja. W dalszym przebiegu choroby ponad 40% osób, które przeżyły, całkowicie wraca do zdrowia.

Ocena zaburzeń mowy i języka

• Dokładna diagnostyka lub odgraniczenie poszczególnych zaburzeń mowy/języka jest u niektórych pacjentów bardzo trudne, ponieważ objawy mogą się nakładać.

Afazja

• Afazja to zaburzenie, które zawsze wynika z uszkodzenia lub choroby ośrodka mowy w mózgu.
• Afazje występują najczęściej po udarze, ale także przy innych rodzajach urazów i chorób mózgu, na przykład przy guzie mózgu.
• Afazja często dotyczy pisania i czytania, ale może być również izolowanym zaburzeniem mowy.
• Pacjent z afazja Broca nie jest w stanie lub prawie nie jest w stanie porozumiewać się za pomocą mowy. Nasilenie zaburzeń mowy może być różne; niektórzy pacjenci mimo zaburzeń mogą nadal dobrze się komunikować, inni mogą porozumiewać się krótkimi zdaniami lub pojedynczymi słowami, a jeszcze inni nie są w stanie wydobyć z siebie ani słowa. Ponieważ pacjenci ci często rozumieją wiele lub nawet wszystko, co mówią inni, ich własna niemowa jest zwykle bardzo trudna do zniesienia. 
• Pacjent z afazją Wernickego może nadal wypowiadać słowa i zdania, które są zrozumiałe jako pojedyncze jednostki leksykalne, ale nie mają sensu pod względem treści. Nawet to, co mówią do niego inni, nie jest całkowicie lub w części zrozumiałe dla takiego pacjenta.
• Przy afazji amnestycznej (amnezja = utrata pamięci) na pierwszy plan wysuwają się trudności w znajdowaniu słów, niemniej jednak, dobre umiejętności komunikacyjne są zazwyczaj zachowane.

Dyzartria

• Jest to zaburzenie funkcji narządów mowy (krtani, mięśni języka itp.), z powodu którego słowa wymawiane są niedokładnie lub niewyraźnie.
• Dodatkową lub jedyną przyczyną takiego zaburzenia mowy może być również nieprawidłowe funkcjonowanie oddychania, wokalizacji w krtani, artykulacji lub melodii mowy.
• Przyczyna dyzartrii może leżeć w samych narządach mowy albo obwodowo lub centralnie w układzie nerwowym, który nimi steruje.
• Obraz dyzartrii może być różny: od monotonnej, bardzo cichej mowy o bardzo wysokiej lub bardzo niskiej wysokości głosu, „siekanej” wymowy sylab do całkowitej niemożności wymawiania sylab (afonia). W zależności od tego, jak dana osoba mówi, można medycznie wywnioskować, które struktury (mózg lub nerwy obwodowe) zostały uszkodzone.

Apraksja mowy

• Apraksja to niemożność wykonania zamierzonej czynności w sposób prawidłowo zaplanowany.
• Jeśli chodzi o mówienie, to nie są tu dotknięte ani obszary mowy w mózgu, ani nerwy i mięśnie narządów mowy, ale inny specyficzny obszar w mózgu, w którym odbywa się prawidłowe planowanie wszystkich działań zależnych od naszej woli.
• Chorzy mają zatem np. trudności z formowaniem prawidłowych głosek, często zaczynają zdania od nowa i kilkakrotnie się poprawiają. Od czasu do czasu udaje im się zbudować kilka poprawnych zdań.

Przyczyny

Afazja

• Udar (brak przepływu krwi w danym obszarze mózgu z trwałymi lub szybko przemijającymi objawami)
  • Jest najczęstszą przyczyną afazji.
  • Objawy udaru mogą się rozwinąć w ciągu kilku sekund (np. skrzepy krwi, które całkowicie blokują naczynie krwionośne w mózgu), minut (zazwyczaj krwotok mózgowy) lub w ciągu kilku godzin.
  • W wyniku udaru możliwe jest wystąpienie samego zaburzenia mowy/języka bez innych objawów; w większości przypadków towarzyszą mu jednak inne dolegliwości (np. porażenie prawej ręki). Objawy różnią się w zależności od lokalizacji w mózgu i ciężkości zaburzenia krążenia.
• Otępienie
  • Choroba neurodegeneracyjna zwykle u osób starszych, która rozwija się przez dłuższy czas.
  • Następuje przy tym stopniowe pogorszenie funkcji umysłowych wraz z upośledzeniem pamięci.
  • W wyniku zmniejszenia różnych funkcji mózgu, mowa i rozumienie coraz bardziej się pogorszają; nie jest to jednak swoisty objaw tej choroby.
  • Wczesne objawy to obniżona chęć podejmowania działań, zmniejszona chęć do pracy, zaniedbywanie codziennych zadań i zwiększone roztargnienie.
  • Nie ma to wpływu na stopień świadomości.
• Guz mózgu
  • Guz mózgu często rozwija się powoli.
  • Początkowymi objawami mogą być drgawki, powoli postępujący paraliż kończyny lub afazja.
  • Inne możliwe objawy to m.in. nudności, wymioty, zawroty głowy i ewentualnie zmiany osobowości.
• Przewlekły krwiak podtwardówkowy
  • Ten rodzaj krwawienia występuje głównie u osób starszych po wykrytym lub nierozpoznanym urazie głowy, który wystąpił kilka dni lub tygodni wcześniej.
  • Krwawienie między oponami mózgowymi powoli narasta, przez co zwiększa się nacisk na leżącą pod nimi tkankę mózgową.
  • Zwykle następuje stopniowe zmniejszanie funkcji umysłowych, inne objawy obejmują bóle głowy, skłonność do upadków i zwiększoną senność. Mogą również wystąpić zaburzenia mowy/języka.
• Inne możliwe przyczyny afazji to choroby zapalne mózgu (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych/ zapalenie mózgu) ciężkie uszkodzenie czaszkowo-mózgowe albo (tymczasowe) niedotlenienie mózgu.

Dyzartria

• Ostre zatrucie alkoholem lub lekami:
  • Tymczasowo powoduje „niewyraźną" mowę.
• Udar
  • Zaburzenia krążenia w mózgu mogą wywoływać afazję lub dysartrię.
• Stwardnienie rozsiane
  • Zwykle występuje u młodszych osób.
  • Początkowe objawy to ostre zawroty głowy, podwójne widzenie, jednostronne upośledzenie nerwu wzrokowego z częściową utratą pola widzenia, niezdarność, zaburzenia czucia i naglące parcie na mocz.
  • Na początku napady są często łagodne i przemijające.
  • Mogą wystąpić zaburzenia mowy.
• Przewlekłe zaburzenie neurologiczne
  • Choroba Parkinsona,, porażenie mózgowe, stwardnienie zanikowe boczne
  • Dysartria rozwija się stopniowo lub gwałtownie w zależności od choroby.
  • W niektórych z nich pacjenci wykazują dodatkowo ataksję i niestabilność; w zależności od rodzaju choroby charakterystyczne są różne objawy.
• Ciężki uraz czaszkowo-mózgowy (np. po wypadku samochodowym lub podobnym) może prowadzić zarówno do afazji, jak i dysartrii.

Kiedy należy zasięgnąć porady lekarskiej?

• Zaburzenia mowy i języka zwykle wskazują na chorobę lub uraz w ośrodkowym układzie nerwowym. W celu zbadania i wyjaśnienia należy skonsultować się z lekarzem.
• Niektórzy pacjenci nie są nawet świadomi zaburzeń mowy/języka; wizytę u lekarza zalecają wtedy np. członkowie rodziny. 
• Nagłe wystąpienie zaburzenia mowy lub upośledzenia rozumienia mowy wskazuje na udar. Tutaj konieczne jest natychmiastowe badanie lekarskie. 

Jak postępuje lekarz?

Historia choroby

Lekarz może zadać następujące pytania:

• Pożądane jest, aby partner lub bliski krewny dostarczyli dodatkowych informacji.
• Jak dawno temu wystąpił problem?
• Jak początkowo objawiała się choroba?
• Czy wystąpiły inneobjawy?
• Czy są oznaki otępienia?
• Czy pacjent choruje na coś jeszcze?
• Czy w ciągu ostatnich kilku tygodni miał miejsce uraz, uderzenie w głowę?

Badanie lekarskie

• Lekarz wykona ogólne badanie neurologiczne, w tym badania mowy i rozumienia języka.
• W zależności od wstępnego rozpoznania przeprowadza się badania laboratoryjne lub inne testy w celu znalezienia przyczyny zaburzeń mowy.
• Jeśli wymagane są dalsze badania, tomografia komputerowa mózgu jest jednym z najczęściej wykonywanych.

Terapia

Leczenie zaburzeń mowy/języka zależy przede wszystkim od przyczyny. W niektórych chorobach, takich jak poważny uraz, ostre zakażenie w obszarze mózgu, udar mózgu, leczenie objawów zagrażających życiu jest początkowo na pierwszym planie. Dopiero gdy stan chorej osoby znów będzie stabilny, będzie można dokładniej zdiagnozować i leczyć zaburzenia mowy.

Dostępne są różnorodne testy, które pozwalają dokładniej określić, jaki rodzaj zaburzenia występuje i w jakim stopniu. Najczęściej wykorzystywane są przez neurologa. Za diagnozę, a przede wszystkim terapię zaburzeń mowy, odpowiadają logopedzi. Leczą oni pacjentów poprzez trening mowy i wspierają ich w jak najbardziej niezależnym radzeniu sobie w codziennym życiu. W zależności od rodzaju zaburzenia mowy stosuje się różne metody terapii; pomocne mogą być również leki lub, rzadko, operacja. Wspieranie osoby, która ma problemy z komunikowaniem się lub rozumieniem tego, co się mówi, jest również dużym wyzwaniem dla bliskich. Lekarze i logopedzi mogą zaoferować pomocne wskazówki dotyczące komunikacji.

Rokowanie

Po udarze wielu pacjentów wraca do zdrowia w ciągu pierwszych kilku dni, około 40% osób, które przeżyły, po kilku miesiącach może znowu normalnie sie komunikować. W chorobach neurodegeneracyjnych, takich jak otępienie lub choroba Parkinsona odpowiednie leczenie choroby podstawowej może również poprawić mowę. Jednakże, ponieważ choroby te postępują w czasie, rokowanie dla powiązanego zaburzenia mowy nie jest tak dobre.

Autorzy

• Anna Zwierzchowska, lekarz, Kraków (recenzent)
• Susanne Meinrenken, dr n. med., Brema