Czym jest ostre zapalenie mózgu?

Mianem ostrego zapalenia mózgu określa się stan zapalny tkanki mózgowej, któremu mogą towarzyszyć rozmaite objawy neurologiczne i który jest często wywoływany przez drobnoustroje. W większości przypadków czynnikiem sprawczym jest wirus, ale zapalenie mózgu mogą wywołać również bakterie. Mózg otaczają cienkie błony, zwane oponami mózgowymi. Nierzadko stan zapalny obejmuje także opony mózgowe. Mówimy wtedy o zapaleniu mózgu i opon mózgowych.

Zapalenie mózgu jest poważną chorobą i może rozwijać się samodzielnie lub jako składowa istniejącego zakażenia. Choroba może w krótkim czasie spowodować poważne uszkodzenia, a w niektórych przypadkach może rozwinąć się w kilka dni. Typowe objawy nowo pojawiającego się zapalenia mózgu to gorączka, ból głowy i zmniejszona świadomość ze stanem śpiączki włącznie. Ponadto mogą wystąpić rozmaite objawy neurologiczne, uzależnione od tego, której części mózgu dotyczy choroba. Zapaleniem mózgu mogą być spowodowane na przykład zmiany osobowości, porażenia, zaburzenia mowy czy napady padaczkowe. Zmiany osobowości mogą mieć przykładowo postać splątania lub drażliwości. Chory wydaje się innym człowiekiem, udziela dziwnych odpowiedzi na pytania i sprawia wrażenie mocno ociężałego. Jeśli zapalenie objęło również opony mózgowe, często występują nudności, wymioty, światłowstręt i bolesna sztywność karku (objaw oponowy). U dzieci objawy mogą być trudne do zinterpretowania, ale prawie we wszystkich przypadkach występuje zaburzenie świadomości. Takie dolegliwości wymagają pilnej hospitalizacji.

Częstotliwość występowania

Ogólna częstość zachorowań na zapalenia mózgu jest trudna do oszacowania, ponieważ zależnie od lokalizacji i pory roku występują duże wahania. Jeśli chodzi o zapalenie mózgu pochodzenia wirusowego, to jego częstotliwość w Europie Środkowej szacuje się na ok. 10–20 przypadków na 10 000 osób. Według szerzej zakrojonych badań najwięcej zachorowań na ostre zapalenie mózgu wywołane przez drobnoustroje przypada na okres między 30. a 55. rokiem życia.  

Przyczyna

W większości przypadków ostre zapalenie mózgu jest spowodowane przez wirusy, które wywołują w mózgu stan zapalny. Najczęściej jest to wirus opryszczki zwykłej, powodujący powstawanie pęcherzyków w ustach, a także w okolicach narządów płciowych, oraz wirus ospy wietrznej, który wywołuje również półpasiec. Ponadto zapalenie mózgu może być spowodowane infekcją wieloma innymi typami wirusów. Zapalenie mózgu może być wynikiem albo pierwotnej infekcji, albo późniejszej reaktywacji wirusów, które pozostały w organizmie. Jeśli na przykład w tym samym czasie wystąpią typowe dla półpaśca zmiany skórne na twarzy, to najbardziej prawdopodobny jest ten patogen. Bakteriami wywołującymi zapalenie mózgu, podobnie jak w zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych są najczęściej pneumokoki i meningokoki. Czasem jednak czynnika sprawczego zapalenia mózgu nie udaje się zidentyfikować.

Diagnostyka

Jeśli lekarz podejrzewa u pacjenta zapalenie mózgu, konieczna jest natychmiastowa hospitalizacja. W szpitalu oprócz badania przedmiotowego i neurologicznego z reguły przeprowadzane jest badanie obrazowe (tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny) mózgu. Zazwyczaj antybiotykoterapię prowadzi się przynajmniej do momentu wykluczenia bakteryjnego zapalenia opon mózgowych. Odbywa się to przez pobranie próbki płynu mózgowo-rdzeniowego i poddanie jej analizie laboratoryjnej.  

Płyn mózgowo-rdzeniowy pobiera się podczas nakłucia lędźwiowego, przez igłę wprowadzaną między dwa trzony kręgowe w dolnej części pleców. Zabieg ten jest wprawdzie nieprzyjemny, ale nie niebezpieczny, gdyż nakłucia dokonuje się poniżej miejsca rozdzielenia się rdzenia kręgowego na pojedyncze pęczki nerwowe. Wielu pacjentów po nakłuciu lędźwiowym skarży się jednak na przemijające bóle głowy.

Terapia

Zapalenie mózgu leczy się w szpitalu. Już samo podejrzenie zapalenia mózgu powoduje wprowadzenie antybiotyków i leków przeciwwirusowych. Po zidentyfikowaniu drobnoustroju wdraża się terapię celowaną trwającą ok. 10 do 14 dni. Ponieważ w wielu przypadkach wykrycie patogenu nie jest możliwe, istotne znaczenie ma terapia łagodząca objawy. Ważne jest także, by uniknąć powikłań i uszkodzeń wtórnych. Jeżeli np. chory cierpi na powtarzające się napady padaczkowe, należy podać lek przeciwpadaczkowy. Po pobycie w szpitalu może być wskazana rehabilitacja, która pozwoli leczyć utrzymujące się objawy.

Aby zapobiec rozprzestrzenianiu choroby na początku pacjent jest w szpitalu izolowany. Już samo mycie i dezynfekcja rąk po kontakcie z chorym pacjentem mogą zapobiec przenoszeniu patogenów. W niektórych przypadkach profilaktyką zakażeń bakteryjnych trzeba objąć osoby bliskie pacjenta. Jeśli u chorego zapalenie mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych się powtarza, w przypadku niektórych patogenów można zastosować szczepienia ochronne.

Rokowanie

Rokowanie w przypadku ostrego zapalenia mózgu zależy od wielu czynników, takich jak wiek osoby chorej oraz stopień ciężkości zakażenia. Przy odpowiednim leczeniu w większości przypadków następuje powrót do zdrowia, ale może to być długotrwały proces. W niektórych przypadkach konieczna jest hospitalizacja przez 3–4 tygodnie. Nieleczone ostre zapalenie mózgu często kończy się zgonem.

Uszkodzenia wtórne w postaci ograniczeń funkcjonalnych (np. zaburzeń snu, zawrotów głowy, szumu w uszach, padaczki itp.) po zapaleniu mózgu nie należą do rzadkości. W ramach szerzej zakrojonych badań stwierdzono, że nawet 50% osób dotkniętych tą chorobą zmaga się z ograniczeniami w codziennym życiu.

Dodatkowe informacje

• Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i zapalenie mózgu
• Nieprzytomność i zaburzenia świadomości
• Wirus opryszczki zwykłej
• Wirus ospy wietrznej i półpaśca
• Ostre zapalenie mózgu – informacje dla personelu medycznego
• Nakłucie lędźwiowe – informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Anna Zwierzchowska, lekarz, Kraków (recenzent)
• Jonas Klaus, lekarz, Fryburg Bryzgowijski