Co to jest meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych?

Meningokoki, zwane również Neisseria meningitidis, to bakterie, które mogą wywołać ropne zapalenie opon mózgowych (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych). Meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych to ciężka choroba, która w ciągu kilku godzin może stać się zagrożeniem dla życia. Rzadziej zakażenie meningokokami może być przyczyną zakażenia krwi (sepsa), które często przyjmuję cięższy przebieg.

W Europie Środkowej zakaźne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych wywołane przez meningokoki występuje u około 5 osób na 1 milion. Od czasu wprowadzenia szczepionki choroba stała się rzadsza. Najczęściej choroba dotyka tylko pojedyncze osoby lub niewielką grupę osób. Choroba występuje częściej wiosną i zimą.

Choroba może wystąpić w każdym wieku. Często jednak chorują dzieci i młodzież, zwłaszcza w wieku od 15 do 19 lat.

Ponieważ meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest chorobą zakaźną, osoby utrzymujące bliski kontakt z osobą chorą są także w pewnym stopniu narażone na zachorowanie. Ważne jest rozpoznanie objawów choroby, aby móc jak najszybciej działać oraz zgłoszenie się do lekarza lub do szpitala.

Objawy

Pierwsze objawy mogą pojawić się po 2-10 dniach. Możliwe są następujące objawy:

• gorączka, dreszcze, ból głowy (wczesne objawy)
• zawroty głowy
• złe samopoczucie
• wrażliwość na światło
• nudności, wymioty
• drażliwość, senność, splątanie, niepokój
• sztywność karku
• bóle stawów i mięśni
• wysypka w postaci czerwonych kropek, które nie znikają pod uciskiem (np. za pomocą szklanki).

Stan może się gwałtownie pogorszyć w ciągu kilku godzin. U małych dzieci objawy choroby są często niejednoznaczne i mogą się wyrażać przez bladość, gorączkę, bezsenność, krzykliwy płacz, drażliwość, wrażliwość na dotyk, wymioty, biegunkę lub drgawki.

Przyczyny

Meningokoki są tzw. gram-ujemnymi diplokokami (występują zawsze parami). W sumie istnieje 13 różnych podtypów (serogrup). Wiadomo, że sześć z nich wywołuje ciężkie choroby (grupy A, B, C, W, X i Y). Najczęściej zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych wywołują serogrupy B (65-70%), następnie C (20-25%).

Meningokoki mogą być przenoszone drogą kropelkową z nosa i gardła. Często występują również we florze gardła osób zdrowych bez pojawienia się objawów choroby. Jeśli jednak układ odpornościowy jest osłabiony lub doszło do bliskiego kontaktu fizycznego z osobą chorą, istnieje większe prawdopodobieństwo, że patogen dostanie się do krwiobiegu i zainfekuje opony mózgowe. Podatność na meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych może zwiększyć również palenie papierosów lub wcześniejsza choroba wirusowa dróg oddechowych. Nie w każdym przypadku można wskazać przyczynę, która wywołała chorobę.

Choroba meningokokowa może mieć również przebieg piorunujący, czyli szybki i gwałtowny. Patogeny wywołują zatrucie krwi (sepsę), które prawie zawsze przybiera formę zagrażającą życiu.

Diagnostyka

Gdy pacjenci zgłaszają się do gabinetu lekarskiego z powyższymi objawami, podejrzewa się zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Wszystkie badania przeprowadzane są natychmiast, ponieważ zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest ciężką chorobą.

Krwotok skórny w meningokokowym zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych.

Przede wszystkim pacjenci są pytani o czas trwania i nasilenie objawów, a także o ewentualne kontakty z osobami chorymi. Uzupełnieniem wywiadu jest dokładne badanie przedmiotowe. Ważne jest, aby rozebrać chorego i sprawdzić, czy ma wysypkę. Objawem zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych jest sztywność karku, w którym z trudem można ułożyć brodę na klatce piersiowej lub jest to możliwe tylko przy silnym bólu szyi.

W szpitalu pobiera się próbkę płynu mózgowo-rdzeniowego (nakłucie lędźwiowe) — płynu, który otacza rdzeń kręgowy i mózg. Jeśli istnieje podejrzenie wysokiego ciśnienia śródczaszkowego, lekarze odstąpią od takiego badania. Stwierdzenie obecności białych krwinek i meningokoków w płynie mózgowo-rdzeniowym potwierdza rozpoznanie. Pobierana jest również krew w celu wykonania posiewu bakteryjnego. Także stwierdzenie meningokoków we krwi potwierdza rozpoznanie.

Leczenie

Ważne jest, aby jak najszybciej rozpocząć leczenie w szpitalu, aby zapobiec pogorszeniu się stanu i niewydolności krążenia. Standardem jest natychmiastowe dożylne podanie wysokiej dawki antybiotyków. Początkowo wybiera się antybiotyki o szerokim spektrum działania, aby objąć wszystkie patogeny, które mogą wywołać zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Po ustaleniu, jaki konkretny patogen jest odpowiedzialny za chorobę, w razie potrzeby dostosowuje się leczenie i ogranicza je do jednego antybiotyku. Kuracja antybiotykowa trwa w sumie około siedmiu dni. Ponadto należy wcześnie rozpoznać i leczyć możliwe powikłania, takie jak wstrząs czy podwyższone ciśnienie wewnątrzczaszkowe. Często odbywa się to na oddziale intensywnej terapii, ponieważ tam pacjenci są lepiej monitorowani i można szybko interweniować w nagłych przypadkach.

Chorzy są zakaźni do 7 dni przed wystąpieniem objawów i do 24 godzin po rozpoczęciu skutecznej terapii antybiotykami.

Osoby kontaktowe z bliskiego otoczenia są badane i leczone, jeśli miały bliski kontakt z osobą chorą. Powszechne jest proponowanie osobom bliskiego kontaktu jednorazowego podania antybiotyków lub szczepienia przeciwko meningokokom. 24 godziny po przyjęciu antybiotyków osoby bliskiego kontaktu nie są już uważane za zakaźne.

Możliwe powikłania

Ciężka choroba meningokokowa może spowodować groźne dla życia powikłania, zwłaszcza wstrząs (wstrząs septyczny) i ciężkie krwawienia skórne lub narządowe, na przykład w nadnerczach. To z kolei może prowadzić do gorszego ukrwienia innych narządów, a w konsekwencji do niewydolności wielonarządowej. W takim przypadku leczenie na oddziale intensywnej terapii jest nieuniknione. Innym możliwym powikłaniem jest rozwój obrzęku mózgu, a w konsekwencji ciśnienie wewnątrz czaszki może niebezpiecznie wzrosnąć. Mogą również wystąpić drgawki.

Dlatego ważna jest uważna obserwacja pacjentów w fazie ostrej.

Rokowanie

Zapalenie opon mózgowych wywołane przez meningokoki jest ostrą chorobą, która może pogorszyć się w ciągu kilku godzin i potencjalnie zagrozić życiu. Powszechne podawanie antybiotyków przy podejrzeniu meningokokowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych ogranicza śmiertelność do 3-10%. Bez leczenia prawie 100% pacjentów umiera z powodu choroby.

Neurologiczne późne skutki występują u 10-40% pacjentów. Przykładami możliwych następstw są: padaczka, uszkodzenie słuchu, pogorszenie widzenia i zmysłu węchu, a u dzieci opóźnienie rozwoju mowy i inteligencji.

Ochrona przed zakażeniem i środki higieny

Szczepienie

Meningokoki można podzielić na grupy, tzw. serogrupy, na podstawie ich białek powierzchniowych. W Europie Środkowej meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest najczęściej wywoływane przez serogrupy B i C.

Istnieje szczepienie przeciwko serogrupie C. Jest ono zalecane dla dzieci w wieku 12-14 miesięcy. Jeśli szczepienie nie zostało wykonane do 18. urodzin, zaleca się szczepienie uzupełniające.

Dostępne są również szczepionki dla serogrup A, W, Y i B, w przypadku których nie prowadzi się standardowych szczepień. Przeciwko serogrupom ACWY lub B szczepi się np.:

• osobom z wrodzonymi lub nabytymi niedoborami odporności
• osoby podróżujące do obszarów o zwiększonym występowaniu choroby meningokokowej lub gdzie szczepienie jest zalecane przez kraj pobytu, np. w określonych obszarach Afryki, Mekce, USA/Kanadzie/Australii (ma znaczenie dla wymian szkolnych i studenckich)
• osoby będące w bliskim kontakcie z osobami chorymi (oprócz podawania antybiotyków).

Przy braku pewności co do potrzeby szczepienia należy się skonsultować z lekarzem.

Środki higieniczne w przypadku choroby

W przypadku podejrzenia meningokokowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych zdecydowanie zalecana jest hospitalizacja. Pacjentów izoluje się przez 24 godziny od rozpoczęcia antybiotykoterapii.

Osoby pracujące lub odwiedzające przedszkola, szkoły, ośrodki opiekuńcze lub inne placówki społeczne, które potencjalnie mogą być zakaźne (patrz artykuł Meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych - osoby bliskiego kontaktu) mogą wrócić do pracy lub odwiedzać ponownie placówki, gdy lekarz potwierdzi, że nie ma ryzyka rozprzestrzeniania przez tę osoby choroby.

Dodatkowe informacje

• Antybiotykoterapia
• Zakaźne meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych — informacje dla rodziców
• Meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych — osoby bliskiego kontaktu
• Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i zapalenie mózgu
• Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych — Informacje dla personelu medycznego

• Marleen Mayer, lekarz, Mannheim
• Lek. Kalina van der Bend, recenzent