Co to jest zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i zapalenie mózgu?

Definicja

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i zapalenie mózgu to poważne zapalenia opon mózgowych lub tkanki mózgowej. Choroby te mogą mieć wiele różnych przyczyn. Najczęstszymi patogenami są w zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych bakterie (zwłaszcza pneumokoki i meningokoki) oraz wirusy w zapaleniu mózgu (zwłaszcza wirus opryszczką oraz ospy wietrznej).

Podejrzenie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub mózgu powinno być zawsze szybko wyjaśnione w szpitalu. Do czasu postawienia ostatecznej diagnozy każde infekcyjne zapalenie mózgu jest leczone jak bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych za pomocą antybiotyków. W tym przypadku szybkie i prawidłowe podanie antybiotyków decyduje o życiu i śmierci.

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i zapalenie mózgu budzi strach, ponieważ może być śmiertelne nawet przy odpowiednim leczeniu, a także dlatego, że nierzadko wiąże się z trwałymi uszkodzeniami. Są to m.in. upośledzenie umysłowe, tzw. wodogłowie u dzieci oraz upośledzenie słuchu.

Objawy

Zapalenie opon mózgowych prawie zawsze prowadzi do (wysokiej) gorączki. Do tego dochodzi zwykle sztywność karku oraz zmiany w psychice i poziomie świadomości. Objawy zwykle zaczynają się nagle i pogarszają się w ciągu kilku godzin. Osoby dotknięte chorobą często skarżą się również na bóle głowy, nudności, wymioty i wrażliwość na światło. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych może również prowadzić do drgawek, wysypek skórnych, porażenia twarzy, zaburzeń mowy, zaburzeń widzenia i pogorszenia słuchu.

Meningokokowemu zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych mogą towarzyszyć niewielkie punktowe lub większe krwawienia w skórze (patrz zdjęcie).

Krwawienie skóry spowodowane meningokokowym zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych.

Zapaleniu mózgu mogą towarzyszyć wszystkie objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Zwykle jednak rozwijają się one wolniej.

Objawy u noworodków i niemowląt są często bardziej niepozorne. Objawiają się one gorączką lub alternatywnie, obniżoną temperaturą ciała poniżej 35°C, apatią, drażliwością, wymiotami, biegunką i skurczami.

Przyczyny

zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych

W zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych dochodzi do zapalenia delikatnych błon, które otaczają mózg. Przyczyną mogą być różne patogeny, ale zapalenie opon mózgowych może również wystąpić jako część choroby autoimmunologicznej lub nowotworowej. Bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych ma szczególne znaczenie, ponieważ nieleczone szybko prowadzi do śmierci, ale jest potencjalnie uleczalne za pomocą antybiotyków.

Bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest wywoływane u osób powyżej 1 miesiąca życia głównie przez pneumokoki oraz meningokoki. Meningokoki występują w kilku podtypach. Możliwe jest szczepienie przeciwko najważniejszym podtypom (A, B, C, W135 i Y) oraz przeciwko pneumokokom.

Niewielką rolę odgrywają bakterie takie jak Haemophilus, listeria i gronkowce. Haemophilus influenzae typu B (Hib) została skutecznie stłumiona poprzez wprowadzenie szczepień. Listeria ma szczególne znaczenie w ciąży, ponieważ może ona zagrażać nienarodzonemu dziecku, kobietom w ciąży odradza się spożywanie niektórych pokarmów, takich jak surowe produkty mleczne i surowe mięso.

Sposoby przenoszenia zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych zależą od patogenu. Pneumokoki i meningokoki są często przenoszone drogą kropelkową podczas kichania lub kaszlu. Nie muszą one jednak prowadzić bezpośrednio do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, jedynie kolonizować błonę śluzową, aż osłabiony układ odpornościowy zacznie sprzyjać ich rozprzestrzenianiu się poprzez krwiobieg. W niektórych przypadkach dochodziło do infekcji okolic ucha, nosa i gardła, po czym bakterie rozprzestrzeniały się dalej. Możliwe jest również przeniesienie patogenów podczas urazów i operacji.

Szczególną rolę odgrywają zakażenia u noworodków. Są one zakażane podczas porodu patogenami bytującymi w drogach moczowo-płciowych matki, w większości przypadków paciorkowcami.

Czynniki ryzyka bakteryjnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych obejmują m.in. alkohol oraz nadużywanie narkotyków, operacje i urazy w obszarze głowy, niedobór odporności, cukrzyca, zakażenia w obszarze ucha, nosa i gardła (zapalenie ucha środkowego, zapalenie zatok) w jamie ustnej lub w sercu (zapalenie wsierdzia).

Zapalenie mózgu

Zapalenia mózgu (zapalenia mózgu) są zwykle wirusowe. Najczęstszymi wirusami są: wirusem opryszczki zwykłej, który powoduje typowe pęcherze w ustach i okolicach narządów płciowych oraz wirus ospy wietrznej, który wywołuje również półpaśca. Ponadto zapalenie mózgu może być spowodowane działaniem wielu innych wirusów. Drogi przenoszenia są równie zróżnicowane jak patogeny wywołujące. Często występuje zakażenie kropelkowe. Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) jest przenoszone przez kleszcze i jest również jedną z częstszych wirusowych infekcji mózgu w Europie Środkowej. W obszarach tropikalnych różne patogeny, które mogą wywołać zapalenie mózgu, są przenoszone przez komary.

Szczególną cechą zakażeń wirusowych jest możliwość reaktywacji przebytej już choroby. Układ narządów dotknięty chorobą może się zmieniać, jak pokazuje przykład zakażenia opryszczką. Jest to jednak możliwe tylko przy osłabionym układzie odpornościowym.

Niektóre osoby mają zwiększone ryzyko zachorowania na zapalenie mózgu. Należą do nich noworodki, niemowlęta, osoby starsze i osoby z niedoborami odporności.

Częstość występowania

• Wirusowe zapalenie mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych jest częstsze niż bakteryjne.
• Każdego roku u około 1-3 na 100 000 mieszkańców Europy zapada na bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych.

Badania dodatkowe

• Gorączka, sztywność karku i zmiany w świadomości kierują podejrzenie na zakażenie mózgu. Konieczne jest szybkie wyjaśnienie w szpitalu.
• Badanie rdzenia kręgowego i płynu mózgowo-rdzeniowego zwykle przynosi pewność. To tzw. nakłucie lędźwiowe, w którym płyn mózgowo-rdzeniowy pobiera się poprzez igłę wprowadzoną między dwa kręgi w dolnej części pleców, jest nieprzyjemne, ale nie niebezpieczne. W płynie można stwierdzić zmiany zapalne i wykonać różne badania w celu określenia patogenów.
• We krwi można również wykryć nieprawidłowe wartości stanu zapalnego oraz patogeny.
• Stosowane są również procedury obrazowania (tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny).
• Należy również jak najwcześniej przeprowadzić badanie ucha, nosa i gardła w celu wykrycia ewentualnych źródeł zapalenia w uchu środkowym lub zatokach przynosowych.

Leczenie

• Pacjenci z zapaleniem opon mózgowych są leczeni w szpitalu, na początku często na oddziale intensywnej terapii.
• Podaje się ich antybiotykoterapii.
• Dodatkowo chory otrzymuje wlew kortyzonu (deksametazon), aby osłabić niekontrolowaną i niebezpieczną reakcję zapalną.
• Później, gdy znany jest dokładny patogen, antybiotykoterapia jest dalej dostosowywana. Przeciętnie antybiotykoterapia podawana jest przez 10-14 dni.
• Należy zaznaczyć, że zapalenie mózgu w początkowym stadium również często leczone jest jak bakteryjne zapalenie opon mózgowych. Dopiero po ustaleniu z dużą dozą pewności, że przyczyną obrazu klinicznego są wirusy, dokonuje się zamiany antybiotyków na leki skuteczne wobec wirusów (najczęściej acyklowir).
• W szpitalu monitorowane i leczone są również ewentualne powikłania.

Zapobieganie

Istnieją pewne działania, które można podjąć, aby zmniejszyć ryzyko zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu.

Szczepienia ochronne

• Szczepienie przeciwko Haemophilus (w ramach szczepienia sześciokrotnego) i pneumokokom zalecane jest wszystkim dzieciom od 2 miesiąca życia, a przeciwko meningokokom grupy C od 12 miesiąca życia. Szczepienia te są bardzo bezpieczne i doprowadziły do prawie całkowitej eliminacji Haemophilus, który wywołuje zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych.
• Szczepienie przeciwko pneumokokom jest zalecane dla osób powyżej 60. roku życia lub z niektórymi istniejącymi wcześniej schorzeniami.
• Niedawno wprowadzono także szczepionkę przeciwko meningokokom grupy B dla osób powyżej 2 miesiąca życia.
• Szczepienia podróżne: Ze względu na regionalne nagromadzenie maningokoków w tzw. pasie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (kraje na południe od Sahary od Senegalu do Etiopii), a także w Arabii Saudyjskiej, podróżującym do tych krajów zaleca się specjalne szczepienie ochronne (szczepienie ACWY). Pielgrzymujący do Mekki powyżej 2 roku życia muszą przedstawić dowód szczepienia ACWY przy wjeździe do Arabii Saudyjskiej. Szczepienie jest również przydatne podczas podróży do krajów, w których występują epidemie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.
• Ochronnie przeciwko zapaleniu mózgu działają szczepienia przeciwko FSME (odkleszczowemu zapaleniu opon mózgowych), japońskiemu zapaleniu mózgu oraz wściekliźnie.
• Wiele szczepień dziecięcych (np. przeciwko ospie wietrznej, odrze) chronią przed ryzykiem zapalenia mózgu związanego z tymi chorobami wirusowymi.
• Ponieważ grypa sezonowa (grypa) może również wywołać zapalenie mózgu, szczepienie przeciw grypie chroni przed nim.

Postępowanie w przypadku kontaktu z osobami chorymi

• Izolacja chorych: Pacjenci z zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych lub zakaźnym zapaleniem mózgu są izolowani w szpitalu.
• Profilaktyka antybiotykowa: W większości przypadków osobom z bliskim kontaktem z pacjentami z zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych zaleca się przyjmowanie antybiotyku przez 1–2 dni jako środek zapobiegawczy.
• Szczepienie po kontakcie: Osobom mającym kontakt z chorymi na meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych dodatkowo zaleca się szczepienie przeciwko meningokokom.

Przy porodzie

• Cięcie cesarskie zamiast porodu pochwowego dla matek, u których na krótko przed terminem porodu wystąpiła opryszczka narządów płciowych.

Rokowanie

Bez właściwego leczenia bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych prawie zawsze prowadzi do śmierci. W zależności od patogenu nawet przy zastosowaniu antybiotykoterapii umiera 30% pacjentów. Powikłania są częste. Obejmują one obrzęk mózgu, zwiększone ciśnienie w mózgu, drgawki, udar mózgu, ropnie w mózgu oraz sepsę. Rokowanie jest gorsze w przypadku zaawansowanego wieku i pewnych wcześniej istniejących schorzeń.

Infekcje mózgu wywołane przez wirusy mają nieco lepsze rokowanie. Po infekcji mogą wystąpić nowe ogniska choroby, ponieważ wirus będący przyczyną choroby może ukryć się w organizmie.

Niestety przebyte zapalenie mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych często pozostawia po sobie trwałe uszkodzenia, które w różnym stopniu ograniczają codzienne funkcjonowanie. Najczęstsze objawy to uszkodzenia poznawcze, zmiany osobowości, napady padaczkowe, trwałe osłabienie mięśni, tzw. wodogłowie u dzieci oraz zaburzenia widzenia i słuchu.

Po przejściu zakażenia zalecane są więc badania kontrolne. Powikłania wymagają w niektórych przypadkach długotrwałego dalszego leczenia i opieki.

Dodatkowe informacje

• Zakaźne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych wywołane przez meningokoki
• Choroba pneumokokowa u dzieci
• Antybiotykoterapia
• Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)
• Japońskie zapalenie mózgu
• Bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych — Informacje dla personelu medycznego
• Patogenne zapalenie mózgu – Informacje dla personelu medycznego

• Martina Bujard, dziennikarka naukowa, Wiesbaden
• Lek. Kalina van der Bend, recenzent