Co to jest zespół powstrząśnieniowy?

Zespół powstrząśnieniowy jest częstą konsekwencją urazu mózgu doznanego w wypadku. „Powstrząśnieniowy” oznacza „po wstrząśnieniu mózgu”, a „zespół” to obraz kliniczny składający się z kilku objawów. Objawami są ból i zawroty głowy, objawy neuropsychiatryczne i zaburzenia funkcji umysłowych mózgu (zaburzenia poznawcze).

Zespół powstrząśnieniowy zwykle występuje po łagodnym urazie mózgu, ale może również wystąpić po umiarkowanych lub ciężkich urazach mózgu, a także po urazie odgięciowo-zgięciowym. Łagodne urazy mózgu są spowodowane tępym uderzeniem w głowę, które nie powoduje przedostania się przedmiotów lub fragmentów kości do mózgu. Definicja „łagodnego” urazu jest zgodna z pewnym systemem punktacji, w którym sprawdzane są różne funkcje mózgu pacjenta (świadomość, zdolność reagowania itp.).

Zdecydowana większość osób z zespołem powstrząśnieniowym doznała wstrząśnienia mózgu, które definiuje się jako łagodny uraz mózgu. Wstrząśnienie mózgu powoduje tymczasową zmianę w funkcjonowaniu mózgu. W niektórych przypadkach świadomość może być zaburzona przez krótki czas, ale nie zawsze tak się dzieje.

Częstotliwość występowania

Zespół powstrząśnieniowy o różnym nasileniu występuje u 30–80% osób z łagodnymi lub umiarkowanymi urazami mózgu. Duże zróżnicowanie zgłaszanych przypadków wynika z faktu, że stosowane są różne definicje diagnostyczne. Na ryzyko wystąpienia zespołu powstrząśnieniowego najbardziej narażone są kobiety i osoby starsze. Zasadniczo zespół powstrząśnieniowy może wystąpić już przy bardzo łagodnym urazie mózgu, podczas gdy u wielu osób objawy takie nie występują pomimo poważnego urazu czaszki. 

Przyczyna

Indywidualne cechy osobnicze mogą wpływać na to, jak choroba się objawia. Nie jest jeszcze jasne, co dzieje się w mózgu w związku z tym stanem, ale wiadomo, że nie ma wyraźnego związku między ciężkością urazu mózgu a ryzykiem wystąpienia zespołu powstrząśnieniowego.

Istnieją różne teorie na temat tego, jakie zmiany w mózgu mogą leżeć u podstaw zespołu powstrząśnieniowego. W każdym przypadku upadek lub wypadek powoduje różnego rodzaju uszkodzenia nerwów i tkanek w mózgu, co może również skutkować zmianami biochemicznymi. Zmiany te są prawdopodobnie przyczyną zespołu powstrząśnieniowego. 

Specjalne procedury diagnostyki obrazowej, które mapują aktywność mózgu (obrazy fizjologiczne i czynnościowe za pomocą SPECT, PET i czynnościowego RM) wykazują u niektórych pacjentów po takim urazie czaszki obszary wyraźnie zmienionej aktywności w porównaniu do osób zdrowych. Niektóre z tych wyników nie wykazują żadnego związku z nasileniem objawów, inne korelują jednak z określonymi objawami. Po ciężkim urazie mózgu u niektórych pacjentów można wykryć wyraźne zmniejszenie objętości tak zwanej szarej substancji mózgu (komórek nerwowych) w zwykłym badaniu RM. Zmiana ta zwykle cofa się wraz ze zmniejszeniem dolegliwości (bólów głowy). 

Szereg obserwacji sugeruje, że oprócz zmian strukturalnych w mózgu, w rozwoju zespołu mogą również odgrywać rolę czynniki psychiczne:

• Objawy (bóle głowy, zawroty głowy, zaburzenia snu) są takie same jak w przypadku chorób o podłożu psychicznym, które objawiają się dolegliwościami fizycznymi.
• Lęk i depresja mogą powodować takie same subiektywne i obiektywne zaburzenia funkcji poznawczych, jakie obserwuje się w zespole powstrząśnieniowym.
• Niektóre badania wykazują, że nawet 50% pacjentów z zespołem powstrząśnieniowym miało depresję przed wypadkiem.
• Pacjenci, którzy cierpieli już z powodu przewlekłego bólu lub bólów głowy, chorób psychicznych lub nadużywania leków, są bardziej narażeni na wystąpienie zespołu powstrząśnieniowego niż inni. 
• Pacjenci z takim zespołem, u których objawy utrzymują się przez bardzo długi czas, często są stosunkowo mniej zdolni do radzenia sobie ze stresującymi sytuacjami i mają mniejsze wsparcie społeczne niż pacjenci, u których objawy ustąpiły szybciej.

Możliwe jest również, że niektórzy ludzie zakładają, iż po urazie czaszki rozwiną się u nich odpowiednie objawy zespołu powstrząśnieniowego. Takie oczekiwanie może przyczyniać się do pojawienia się objawów. 

Objawy

Objawy są niejasne, subiektywne i występują dość często również u innych osób. Najczęstsze dolegliwości to bóle głowy, zawroty głowy, wyczerpanie, drażliwość, objawy psychiczne, takie jak lęk lub depresja, zaburzenia snu, problemy z koncentracją, pogorszenie pamięci i wrażliwość na hałas. Większość z tych objawów występuje w 50–80% przypadków zespołu powstrząśnieniowego, ale częstotliwość ich występowania jest różna. 

Ból głowy

Ból głowy po łagodnym urazie mózgu występuje u 25–85% poszkodowanych. Paradoksalnie występują one częściej i trwają dłużej u osób z łagodnymi urazami mózgu niż u osób z poważniejszymi urazami. Wiele osób odczuwało ból głowy już wcześniej. Na ból głowy może składać się zarówno napięciowy ból głowy (najczęstszy), jak i migrena i inne rodzaje bólu głowy.

Zawroty głowy

Około połowa poszkodowanych zgłasza po łagodnym urazie mózgu zawroty głowy. Zawrotów głowy często nie da się jednoznacznie opisać. W przypadku silnych zawrotów głowy lekarz wyjaśni, czy ewentualnie doszło do uszkodzenia narządów równowagi w mózgu.

Objawy psychiczne i poznawcze

Ponad połowa poszkodowanych po łagodnych urazach mózgu zgłasza zmiany osobowości, drażliwość, niepokój i depresję. Osoby te uważają, że nie tolerują miejsc o wysokim poziomie hałasu i z obecnością wielu ludzi, a także silnego stresu emocjonalnego. Członkowie rodziny niektórych chorych uważają, że ich zachowanie się zmieniło, i zgłaszają, że są bardziej drażliwi, uparci, dokuczliwi lub nieufni. Pacjent może mieć problemy z pamięcią i koncentracją. Występuje również wyczerpanie i zaburzenia snu. U 15–20% osób występują objawy, które występują również w chorobach psychicznych, w tym ostra reakcja stresowa lub zespół stresu pourazowego, a także lęk i depresję.

Rozpoznanie

Podczas ustalania rozpoznania lekarz zapyta o historię choroby i dokładnie zbada pacjenta. Decydującym czynnikiem jest czasowy związek dolegliwości z urazem mózgu, zwłaszcza wstrząśnieniem. Ponadto lekarz zbierze szczegółowe informacje na temat innych dolegliwości i wcześniejszych chorób. W trakcie badania przedmiotowego głównym zagadnieniem są badania czynności mózgu i układu nerwowego. Lekarz sprawdzi również, czy występują oznaki trwałego uszkodzenia mózgu.

Konieczność dalszej diagnostyki jest oceniana indywidualnie. Ponieważ objawy mogą być bardzo różne, a przy tym występować w taki sam sposób w wielu innych chorobach, ważne jest, aby odgraniczyć lub wykluczyć inne choroby. Lekarz dokładnie sprawdzi również, czy nie występuje choroba wymagająca natychmiastowego leczenia (taka jak udar, krwotok mózgowy, zakażenie mózgu, drgawki, guz mózgu, uszkodzenie nerwów mózgowych itp.)  

W przypadku niektórych pacjentów z wyraźnymi zaburzeniami poznawczymi lub dolegliwościami psychicznymi pomocne mogą być testy neuropsychologiczne, również w celu wykluczenia (początku) otępienia. 

W przypadku objawów psychicznych lekarz wykona psychiatryczne testy diagnostyczne lub w razie potrzeby, skieruje pacjenta do psychiatry w celu wykluczenia odpowiednich chorób.

W związku z ostrym urazem czaszki często wykonuje się tomografię komputerową lub rezonans magnetyczny. Około 10% obrazów TK w łagodnych urazach mózgu wykazało niewielkie zauważalne zmiany w mózgu jako możliwą konsekwencję wypadku. Rezonans magnetyczny jest badaniem o wyższej czułości i wykazuje nieprawidłowości u ok. 30% osób z prawidłowym obrazem TK.

W niektórych przypadkach wykonuje się nakłucie lędźwiowe (badanie płynu mózgowo-rdzeniowego), elektroencefalogram lub badanie reakcji nerwów na określone bodźce. We krwi można również wykryć pewien marker, który może wskazywać na uszkodzenie mózgu.

Leczenie

Plan leczenia jest indywidualnie dostosowywany do dolegliwości pacjenta. Najważniejszą terapią jest poinformowanie pacjenta, że zdecydowana większość osób cierpiących na tę chorobę powraca do zdrowia w ciągu kilku miesięcy. Ważne jest, aby pacjent i osoby z jego otoczenia rozumiały, że jego dolegliwości nie są niczym niezwykłym i chociaż mogą być nieprzyjemne, w zdecydowanej większości przypadków mijają. Przekazanie takiej informacji wydaje się mieć pozytywny wpływ na przebieg choroby. Wykazano, że przebieg choroby w zespole powstrząśnieniowym jest lżejszy, jeśli pacjent otrzyma powyższe informacje na wczesnym etapie leczenia.

Nie istnieje swoiste leczenie zapobiegające zespołowi powstrząśnieniowemu lub leczące go. Dlatego leczenie zależy od konkretnych objawów. W przypadku pacjentów, których dolegliwości utrzymują się przez wiele miesięcy i lat, konieczne może być zaangażowanie w leczenie specjalistów różnych dziedzin.

Leczenie farmakologiczne

Jak już wspomniano, nie ma swoistej metody leczenia tego zespołu. Niektórym pacjentom pomaga przyjmowanie leków przeciwdepresyjnych i/lub przeciwbólowych (na ból głowy). 

Dalsze możliwości leczenia

Inne opcje leczenia obejmują psychoterapię (terapię behawioralną), metody relaksacji i kontroli stresu lub regularną aktywność fizyczną.

Rokowanie

Objawy i dolegliwości związane z zespołem powstrząśnieniowym są u zdecydowanej większości pacjentów najbardziej widoczne w ciągu pierwszych 7 do 10 dni. Po miesiącu objawy zwykle ulegają poprawie. Zdecydowana większość chorych odzyskuje zdrowie po 3 miesiącach. Jednak u niektórych pacjentów ból głowy utrzymuje się przez długi czas. Opóźniony powrót do zdrowia może być spowodowany nadużywaniem środków przeciwbólowych, jednoczesnym występowaniem u pacjenta innych schorzeń (chorób współistniejących) lub niewystarczającym leczeniem dolegliwości.

U mniejszości (około 10–15% pacjentów) objawy utrzymują się przez rok lub dłużej. 

Aby uchronić się przed zespołem powstrząśnieniowym, zalecany jest po wypadku/upadku z urazem mózgu wystarczający odpoczynek, aby zregenerować siły, a następnie, po pewnym czasie — świadomy powrót do kształtowania codziennych aktywności.

Dodatkowe informacje

• Uraz odgięciowo-zgięciowy
• Wstrząśnienie mózgu
• Wstrząśnienie mózgu, pierwsza pomoc
• Ból głowy
• Napięciowy ból głowy
• Migrena
• Zawroty głowy, przyczyny
• Ciężki uraz czaszkowo-mózgowy
• Co zrobić w przypadku wstrząśnienia mózgu?
• Skutki wstrząśnienia mózgu (zespół powstrząśnieniowy)
• Krwotok nadtwardówkowy (krwawienie między czaszką a oponą twardą)
• Zespół powstrząśnieniowy — informacje dla lekarzy
• Uraz czaszkowo-mózgowy — informacje dla lekarzy
• Urazy głowy — informacje dla lekarzy

Autorzy

• Susanne Meinrenken, dr n. med., Brema
• Lek. Kalina van der Bend, recenzent