Przegląd
Mózgowie składa się z dwóch półkul mózgowych, które są zbudowane z następujących części: mózg właściwy, międzymózgowie, śródmózgowie i tyłomózgowie. Powierzchowne warstwy kory mózgu spełniają takie zadania jak sterowanie ruchami mięśni czy interpretacja doznań zmysłowych (słuch, wzrok, smak, dotyk). Drogi nerwowe obsługujące ruch oraz czucie zwykle krzyżują się i przechodzą na stronę przeciwną do obszaru mózgu odpowiedzialną za daną funkcję. Na przykład ruch i dotyk odbierane przez skórę prawej ręki kontrolowane i rejestrowanie są w lewej półkuli mózgu.
Funkcje wyższe, takie mowa i rozumienie mowy, przetwarzanie emocji, czy myślenie mogą być albo zorganizowane tylko w określonym obszarze w jednej półkuli mózgowej, albo angażować różne obszary całego mózgu. Na przykład mowa i rozumienie mowy u osób praworęcznych są przetwarzane zwykle w lewej półkuli.
Kora mózgowa – kora ruchowa
Jest to część mózgu odpowiedzialna za ruch i aktywność mięśni w różnych częściach ciała. Aktywność ruchowa jest kontrolowana przez bodźce układu nerwowego, pochodzące z mózgu i odbierane przez mięśnie, które wykonują ruch. W przypadku funkcji czuciowych, narządy zmysłów (tj. oczy, uszy czy skóra) wysyłają do mózgu sygnały o odbieranych wrażeniach, np. dotyku, bólu, dźwięku itp.
Prawa półkula mózgu kontroluje mięśnie lewej strony ciała, a lewa - prawej strony ciała. Dzieje się tak dlatego, że drogi nerwowe mózgu krzyżują się przechodząc na stronę przeciwną rdzenia kręgowego, a dopiero potem rozdzielają się i biegną do poszczególnych mięśni. Ważnym wyjątkiem są nerwy zaopatrujące głowę i szyję, które nie wchodzą w skład rdzenia kręgowego i prowadzą bezpośrednio do mięśni docelowych, np. nerw twarzowy.
Urazy w obrębie obszarów ruchowych mózgu po jednej stronie powodują porażenie po przeciwnej stronie ciała, na przykład udar w lewej półkuli mózgu może spowodować porażenie prawej połowy ciała (niedowład połowiczy).
Kora mózgowa – kora somatosensoryczna
W obszarze znajdującym się bezpośrednio za korą ruchową, zwłaszcza w płacie ciemieniowym, rejestrowane są wrażenia zmysłowe, takie jak dotyk, ból, temperatura, wibracje oraz informacje dotyczące pozycji stawów (funkcje somatosensoryczne). Zasadniczo również wrażenia pochodzące z narządów zmysłów każdej połowy ciała są przetwarzane odpowiednio w przeciwległej półkuli mózgowej.
Urazy lub guzy w tym obszarze powodują ograniczenie lub utratę czucia po przeciwnej stronie ciała. Również w tym przypadku poszczególne części ciała mają swoje miejsce w korze mózgowej, co znaczy, że drobne urazy prowadzą do utraty czucia tylko w ograniczonym zakresie, np. tylko w obrębie lewej stopy.
Kora mózgowa – kora asocjacyjna (kojarzeniowa)
Są to duże obszary kory mózgowej, które uczestniczą w wykonywaniu wspólnych zadań, takich jak procesy myślowe, funkcje intelektualne, ocena wrażeń zmysłowych oraz planowanie i realizacja działań. Urazy w tych obszarach mogą uniemożliwić przetwarzanie sygnałów wysyłanych do mózgu, takich jak np. wrażenia wzrokowe. Uszkodzenia mogą również spowodować, że chory nie będzie wiedział, jak wykonuje się skoordynowane ruchy i nie będzie mógł ich wykonywać (apraksja), chociaż same mięśnie nadal będą funkcjonować dobrze.
Płat czołowy
Przednia część półkul mózgowych (płat czołowy) odgrywa ważną rolę w koordynowaniu procesów myślowych, funkcji intelektualnych i emocji. Guz lub uraz w tym miejscu może doprowadzić do zmian osobowości, np. w postaci zaburzenia zdolności do osądu sytuacji i samooceny lub obojętności i braku motywacji.
Kora wzrokowa
Ośrodek wzroku znajduje się w płacie potylicznym. Uraz w tym obszarze prowadzi do utraty wzroku (choć samo oko pozostaje zdrowe). Wrażenia wzrokowe z prawego pola widzenia są przetwarzane w lewej półkuli mózgu i odwrotnie. Jeśli uszkodzenie jest ograniczone do jednej strony mózgu, pacjent nie widzi tego, co znajduje się w przeciwnej połowie pola widzenia.
Ponadto, przez przednią część mózgu przebiegają drogi nerwowe odchodzące od nerwu wzrokowego oka. Drogi nerwowe biegną dalej po obu stronach mózgu do płata potylicznego, gdzie znajduje się kora wzrokowa. Zasadniczo w każdym miejscu wzrokowych dróg nerwowych urazy, stany zapalne lub guzy mogą powodować różne rodzaje zaburzeń widzenia. Zależnie od rodzaju zaburzeń pola widzenia można dość precyzyjnie określić, w którym miejscu droga wzrokowa została uszkodzona.
Ośrodki mowy
U prawie wszystkich osób praworęcznych ośrodek mowy znajduje się w tylnej części kory mózgowej, w lewej półkuli mózgu. Dotyczy to również większości osób leworęcznych, ale u około jednej czwartej z nich funkcje językowe są zlokalizowane w prawej półkuli mózgu.
Obszary kontrolujące słuch, interpretację dźwięków i ich odbiór, a także mowę, znajdują się w pewnej odległości od siebie. To znaczy, że urazy w różnych częściach mózgu mogą powodować różne zaburzenia mowy. Pacjent nie będzie mógł na przykład zrozumieć tego, co się do niego mówi (afazja sensoryczna), chociaż nadal będzie potrafił mówić; albo nie będzie potrafił wypowiedzieć tego, co chcialby przekazać (afazja motoryczna), chociaż będzie nadal wszystko rozumiał.
Wzgórze
Wzgórze znajduje się w centralnej części mózgu. We wzgórzu następuje „połączenie” większości dróg wstępujących do mózgu, prowadzących z ciała i z narządów zmysłów (przekazujących sygnały i wrażenia zmysłowe) i poprowadzenie ich dalej do mózgu po swego rodzaju „przefiltrowaniu” docierających impulsów nerwowych.
Jądra podstawy
Jądrami podstawy nazywamy szereg niewielkich struktur położonych w głębi mózgu. Jądra podstawy pełnią ważną rolę w wykonywaniu ruchów zależnych od naszej woli. Uszkodzenie jąder podstawy prowadzi więc przede wszystkim do zaburzeń ruchowych. Charakterystyczne dla zaburzeń tej części mózgu są sztywne ruchy, trudności w zainicjowaniu ruchu, spowolnienie ruchów, ograniczenie ruchów spontanicznych oraz drżenie. Takie objawy są typowe dla choroby Parkinsona, której przyczyną jest uszkodzenie pewnych typów komórek nerwowych w jądrach podstawy i zmniejszenie ilości neuroprzekaźnika (neurotransmitera) dopaminy uwalnianego w synapsach (połączeniach między komórkami nerwowymi).
Móżdżek
Móżdżek znajduje się w tylnej części jamy czaszki i częściowo pod płatami potylicznymi. Ma on kluczowe znaczenie dla koordynacji ruchowej. Szlaki nerwowe móżdżku są połączone z mózgiem, pniem mózgu i rdzeniem kręgowym, a także z układem odpowiedzialnym za utrzymywanie równowagi. Móżdżek kontroluje i modyfikuje aktywność ruchową w sposób niezależny od woli (w przeciwieństwie do ruchów kontrolowanych przez korę ruchową), ale pełni ważną rolę w precyzyjnej koordynacji ruchów. Podczas wykonywania ruchów móżdżek stale odbiera sygnały o ich kolejności i może dostosować ruchy tak, aby stały się płynne i harmonijne. Choroba lub uraz móżdżku sprawia, że ruchy stają się nieprecyzyjne i nierytmiczne (ataksja).
Pień mózgu
Pień mózgu łączy mózg, móżdżek i rdzeń kręgowy. Przez pień mózgu przebiegają wszystkie drogi nerwowe organizmu. Nerwy czaszkowe, w których znajdują się drogi nerwowe głowy i twarzy, wychodzą z pnia mózgu. Pozostałe drogi nerwowe krzyżują się w pniu mózgu na swej drodze z mózgu do rdzenia kręgowego i ciała (lub w odwrotnym kierunku w przypadku dróg czuciowych). Urazy lub guzy w tym obszarze mogą więc skutkować zaburzeniami zarówno na ruchowymi, jak i czuciowymi.
W żadnym innym miejscu organizmu tak wiele dróg nerwowych nie jest skupionych na tak małym obszarze. Pień mózgu zawiera również istotne ośrodki oddechowe i krążeniowe oraz te niezbędne dla świadomości. Dlatego nawet bardzo drobne urazy, guzy czy zakażenia w obrębie pnia mózgu mogą upośledzać wiele funkcji organizmu, a większe powodować śpiączkę lub zaburzenia oddechu lub krążenia zagrażające życiu.
Zastosowanie wiedzy anatomicznej
Poszczególne funkcje organizmu są kontrolowane przez określone obszary w mózgu. Z tego powodu urazy mózgu, guzy mózgu i zaburzenia krążenia mózgowego (np. w wyniku udaru) powodują typowe dla dotkniętego nimi miejsca dolegliwości (upośledzenie funkcji). Na podstawie tych objawów personel medyczny może wywnioskować, który obszar mózgu został dotknięty chorobą.
Oczywiście zaburzenia ruchu i postrzegania mogą także wynikać z wielu przyczyn pozamózgowych, takich jak urazy lub choroby mięśni, nerwów obwodowych (biegnących w ciele poza mózgiem) lub samych narządów zmysłów. Nie jest to jednak temat tego artykułu, choć i one mogą powodować zaburzenia widzenia, porażenia mięśni itp.
Dodatkowe informacje
Autorzy
- Hannah Brand, absolwentka studiów medycznych (Cand. med.), Berlin
- dr n. med. Susanne Meinrenken, Brema
- Anna Zwierzchowska, lekarz rezydent, Kraków (edytor/recenzent)
