Co to jest zaćma?

Ilustracja zmętnienie soczewki

Zaćma to choroba, w której soczewka oka staje się mętna i coraz bardziej nieprzezroczysta. Zdrowa soczewka składa się z białek i w 40% z wody: jest elastyczna i przezroczysta jak żel, otoczona cienką, twardszą torebką. Z wiekiem zawartość wody zmniejsza się, a powstałe w z biegiem lat tzw. włókna soczewki stają się coraz gęstsze. W rezultacie soczewka powoli staje się twardsza i mniej przezroczysta — rozwija się zmętnienie soczewki, coraz bardziej pogarszając widzenie, ponieważ promienie świetlne nie mogą już bez przeszkód docierać do siatkówki.

W zdrowym oku promienie świetlne przechodzą z zewnątrz przez soczewkę, która znajduje się bezpośrednio za źrenicą. Tutaj promienie są załamywane w taki sposób, że na siatkówce powstaje ostry obraz świata zewnętrznego. Soczewka może zmieniać kształt, dzięki czemu możemy skupiać wzrok. Pozwala nam to widzieć ostro zarówno z bliska, jak i z daleka. Soczewka otoczona jest torebką soczewki. Po 45 roku życia elastyczność soczewki stopniowo maleje, staje się ona sztywniejsza i tracimy zdolność ostrego widzenia z bliska. Ta związana z wiekiem dalekowzroczność może być łatwo skorygowana za pomocą okularów lub soczewek kontaktowych. Jednak w późniejszym okresie życia u niektórych osób dochodzi do zmętnienia soczewki, tzw. zaćmy. Ponieważ przy zmętnieniu soczewki coraz mniej promieni świetlnych przechodzi przez soczewkę, widzenie jest (mimo ewentualnych okularów) coraz gorsze.

U niektórych osób objawy nasilają się powoli, prawie niezauważalnie, u innych wzrok pogarsza się szybko, prowadząc do wyraźnych zmian już po kilku tygodniach. Objawy często zaczynają się w jednym oku i zwykle z czasem pojawiają się również w drugim oku. Zaćma jest bezbolesna, oczy nie pieką ani nie swędzą. Przy umiarkowanych zmianach zaćma może przebiegać całkowicie bezobjawowo.

Zasadniczo jednak skutkiem jest ograniczone widzenie, zarówno z bliska, jak i z daleka. Niektóre osoby widzą lepiej przy przyciemnionym świetle. Dzieje się tak dlatego, że źrenica rozszerza się w ciemności, pozwalając promieniom światła przechodzić przez większy obszar soczewki. Chore oko może stawać się coraz bardziej krótkowzroczne. 

Zaćma jest szczególnie powszechna u starszych pacjentów, ale może być również — aczkolwiek znacznie rzadziej — wrodzona. U młodszych osób choroba ta jest zwykle wynikiem urazów lub innych chorób oczu.

Zazwyczaj zaćmę można wyleczyć podczas rutynowej operacji, zastępując zmętniałą soczewkę oka soczewką z tworzywa sztucznego. 

Ważne: Zaćmy nie należy mylić z jaskrą (jaskra), czyli nadciśnieniem w gałce ocznej!

Częstotliwość występowania

Zaćma jest jedną z najczęstszych przyczyn ślepoty na całym świecie. Choroba ta występuje najczęściej w wieku 5.-6. dekady życia, chociaż pojedyncze przypadki mogą dotyczyć także dzieci i osób starszych. Szczególnie dotyka częściej kobiety niż mężczyzn. W Europie zaćma zajmuje trzecie miejsce jako przyczyna ślepoty i drugie miejsce jako przyczyna pogorszenia widzenia. W krajach uprzemysłowionych zaćma odpowiada za 15% przypadków ślepoty, podczas gdy w biedniejszych krajach ta liczba wzrasta do 50%. Szacuje się, że na całym świecie choruje około 94 milionów osób, a w 2020 roku z powodu zaćmy wzrok straciło około 17 milionów osób. Osoby z trisomią 21 (zespołem Downa) często chorują na zaćmę już we wczesnym dorosłym wieku.

Przyczyny

Rozwój zaćmy jest zwykle spowodowany normalnym procesem starzenia. Nie wyjaśnione jeszcze dokładnie, co powoduje zmętnienie soczewki oka. W większości przypadków choroba stopniowo obejmuje oboje oczu. Między zachorowaniem pierwszego i drugiego oka może jednak upłynąć kilka lat.

Jednak zaćma może również rozwinąć się z powodu innej choroby lub urazu oka. Rzadziej jest to element ogólnej choroby lub powikłanie spowodowane leczeniem określonymi lekami. Dzieci urodzone z zaćmą rodzą się z wadą wrodzoną lub doznają uszkodzenia podczas ciąży (np. wskutek różyczki u matki).

Niektóre choroby i przyczyny zewnętrzne zwiększają prawdopodobieństwo rozwinięcia się zaćmy, w tym:

• cukrzyca typu 1 lub cukrzyca typu 2 zaburzenia metaboliczne (np. dna, choroby tarczycy).
• trisomia 21 (zespół Downa)
• atopowe zapalenie skóry
• terapia kortyzonem w dużych dawkach przez długi czas, niektóre inne leki
• szczególnie wysokie dawki promieniowania rentgenowskiego, podczerwonego lub UV
• urazy oka lub operacje oka
• powtarzające się zapalenie tęczówki lub guz oka
• zmiany krążenia w oku
• palenie tytoniu
• choroby matki podczas ciąży, takie jak np. różyczka zwiększają ryzyko urodzenia dziecka z zaćmą.
• Długotrwałe niedożywienie jest częstą przyczyną zaćmy, szczególnie w biedniejszych krajach.

Diagnostyka

Wywiad lekarski jest typowy: chorzy zgłaszają, że ich wzrok pogarsza się w jednym lub obu oczach od dłuższego czasu, są bardzo wrażliwi na oślepiające światło i mają narastające problemy zwłaszcza z rozpoznawaniem kolorów i kontrastów. Ważne jest, aby personel medyczny wiedział, czy u pacjenta występuje którykolwiek z wyżej wymienionych czynników ryzyka (choroby metaboliczne, urazy oczu itp.).

Po badaniu wzroku okulista zbada oko i soczewkę za pomocą specjalnych przyrządów, takich jak. np. oftalmoskop i lampa szczelinowa. W przypadku zaćmy związanej z wiekiem lekarze rozróżniają głównie zaćmę jądrową, w której zmętnienie jest widoczne w środku soczewki, oraz zaćmę korową z mętnymi obszarami w zewnętrznej części soczewki.

Jeśli konieczna jest operacja, pacjent zostanie skierowany do specjalisty zajmującego się tego typu procedurami. Oprócz dokładnego badania wzroku, personel medyczny oceni również ogólny stan zdrowia pacjenta, aby minimalizować ryzyko powikłań po zabiegu.

Leczenie

Zaćma sama w sobie nie jest niebezpieczną chorobą. Jednak w miarę pogarszania się wzroku może być odczuwana jako niepokojąca. To, czy, jak i kiedy poddać się leczeniu, zależy od pacjenta i od tego, jak czuje się ze swoją chorobą.

Niektórym osobom pomaga noszenie okularów przeciwsłonecznych, dzięki czemu źrenica nie zwęża się tak bardzo, umożliwiając przedostawanie się światła przez większą część soczewki. 

Zaćmę nadal można skorygować wyłącznie chirurgicznie. Stosowana jest nowoczesna, bardzo dobrze sprawdzona technika mikrochirurgiczna. Zabieg trwa około 30 minut, a widzenie poprawia się w wielu przypadkach natychmiast po zabiegu. Przed operacją oko jest znieczulane miejscowo, a następnie chirurg okulista wykonuje niewielkie nacięcie rogówki. Niewielka sonda w kształcie pręcika, emitująca fale ultradźwiękowe jest wprowadzana przez otwór w rogówce i rozbija zaćmioną soczewkę na małe fragmenty. Po usunięciu sondy ultrasonograficznej wprowadza się kolejną sondę w celu odessania fragmentów zmienionej przez zaćmę soczewki. Po usunięciu wszystkich tych fragmentów chirurg wprowadza małą soczewkę z tworzywa sztucznego przez otwór w rogówce. Soczewka jest utrzymywana w żądanej pozycji przez torebkę soczewki, która jest oszczędzana podczas usuwania naturalnej soczewki. Na czas wprowadzania sztuczna soczewka jest zaginana na środku, dzięki czemu można ją wsunąć przez mały otwór w rogówce. Gdy soczewka znajdzie się w wymaganym położeniu, samoistnie się rozprostowuje i uzyskuje pozycję w miejscu, w którym znajdowała się naturalna soczewka. Niewielkie nacięcie rogówki zwykle goi się samoistnie (bez szwów).

Jeśli zaćma występuje w obu oczach, operację przeprowadza się najpierw po jednej stronie, a nieco później po drugiej. Daje to pierwszemu oku czas na całkowite wyleczenie i odzyskanie wzroku przed wykonaniem zabiegu na drugim oku.

Poczyniono znaczne postępy w zakresie właściwości sztucznych soczewek. Obecnie możliwe jest już wszczepienie soczewki indywidualnie dopasowanej do potrzeb pacjenta. Soczewki o niezmiennej mocy widzenia są już powszechne. Opracowywane są jednak również soczewki, które mogą się do pewnego stopnia dopasować, tj. zmieniać ostrość widzenia. 

Zabieg jest zwykle wykonywany w znieczuleniu miejscowym i w warunkach ambulatoryjnych. Większość pacjentów może powrócić do swoich codziennych zadań już po kilku dniach. Istnieją pewne dodatkowe choroby oczu (np. pewne zmiany w oku w przebiegu cukrzycy), w przypadku których nie można wszczepić sztucznej soczewki, ponieważ nie dałoby to do poprawy objawów. Osoby leczone alfa-blokerami (np. w przypadku nadciśnienia tętniczego lub choroby prostaty) powinny zachować ostrożność. Warto w tej sprawie porozmawiać z lekarzem. Jednak u większości osób z zaćmą możliwa jest operacja opisana powyżej.

Po operacji

W ciągu pierwszych 24 godzin nie należy podejmować żadnych forsownych zadań, np. nie uczestniczyć aktywnie w ruchu drogowym. Należy w tym czasie korzystać z pomocy innych ludzi.

Przez pierwsze kilka dni po operacji nie należy się przemęczać. Inne zalecenia:

• nie dotykać ani nie pocierać oczu
• dbać o to, aby mydło, szampon i woda nie dostały się do oczu. Jeśli jest to zapewnione, można brać prysznic/kąpać się bez żadnych problemów.
• W pierwszym tygodniu po operacji nie należy pływać ani korzystać z solarium.
• W ciągu pierwszych dwóch tygodni należy unikać forsownych zajęć sportowych lub takich, w których istnieje ryzyko uderzenia w oczy. Dozwolone są lekki ruch/praca fizyczna.
• U osób chorych na cukrzycę ważne jest, aby szczególnie ściśle kontrolować poziom cukru we krwi dzień przed i po operacji.
• W ciągu pierwszych kilku dni po operacji można odczuwać nadwrażliwość na światło, swędzenie/wrażenie obcego ciała w oku lub szybsze męczenie się podczas czytania. Są to normalne procesy adaptacyjne, które zanikają po krótkim czasie.
• W przypadku nagłego znacznego pogorszenia wzroku lub silnego bólu ważne jest pilne badanie kontrolne w gabinecie okulistycznym!

Rokowanie

Większość osób doświadcza stopniowego pogorszenia widzenia z powodu postępującego zmętnienia soczewki. Tempo pogarszania się stanu zdrowia zależy od osoby. Z kolei zaćma będąca wynikiem urazu oka rozwija się szybko.

Po operacji większość pacjentów całkowicie powraca do zdrowia. Często widzenie poprawia się bardzo znacząco już w ciągu jednego dnia, ale ogólny sukces zabiegu można ocenić dopiero po około 4 tygodniach. Jeśli oko było poza tym zdrowe, ponad 95% pacjentów osiąga prawidłowe lub niemal prawidłowe widzenie w ciągu kilku tygodni. Niektórzy potrzebują dodatkowo okularów.

Powikłania po zabiegu, takie jak infekcja, krwawienie, obrzęk rogówki, wzrost ciśnienia wewnątrzgałkowego (jaskra) lub inne, są bardzo rzadkie. Czasami jednak widzenie poprawia się dopiero po bardzo długim czasie lub (rzadko) prawie wcale. Jednym z powodów jest ponowne tworzenie się zaćmy (stanu po zaćmie - zaćma wtórna), co wprawdzie zdarza się nierzadko, ale zwykle można ją skutecznie leczyć poprzez laseroterapię.

Życie z zaćmą

Stopień wpływu choroby na życie codzienne i jego jakość różni się w zależności od osoby. Niektórzy pacjenci z zaćmą radzą sobie bez większych problemów, podczas gdy inni doświadczają znacznego pogorszenia jakości życia.

Zdolność do widzenia jest niezmiernie istotna dla większości ludzi. Poważne upośledzenie percepcji wzrokowej znacząco wpływa na codzienne funkcjonowanie. Szczęśliwie większość osób cierpiących na zaćmę może być leczona chirurgicznie, co często przyczynia się do poprawy widzenia. W ostatnich latach znacznie poszerzono możliwości leczenia tej choroby. Dzięki temu bardzo niewielu pacjentów w krajach rozwiniętych traci wzrok z powodu zaćmy.

Dodatkowe informacje

• Jaskra
• trisomia 21 (zespół Downa)
• Różyczka
• Cukrzyca typu 1
• Cukrzyca typu 2
• Uszkodzenie oczu w przebiegu nadciśnienia
• Dlaczego warto rzucić palenie i jak to zrobić?
• Zaćma — informacje dla personelu medycznego