Przyczyny problemów żywieniowych w przypadku nowotworów

Istnieje wiele różnych rodzajów nowotworów i odpowiednio wiele opcji leczenia. Oprócz leczenia chirurgicznego istnieje możliwość leczenia nowotworu terapią radiacyjną lub farmakoterapią, najczęściej cytostatykami. Reakcje niepożądane terapii różnią się w zależności od stopnia uszkodzenia tkanek nowotworowych lub zdrowych. Dlatego trudno jest podać ogólne zalecenia dotyczące żywienia w chorobie nowotworowej. Podczas terapii przeciwnowotworowych z reguły często pojawiają się dolegliwości. Należą do nich: utrata apetytu, zmiany w odczuwaniu smaku, suchość ust, ból i stany zapalne wokół błon śluzowych jamy ustnej, zaburzenia połykania, nudności, biegunka i zaparcia. Może to prowadzić do utraty masy ciała, co dodatkowo osłabia organizm.

Opisane tu informacje mają charakter orientacyjny i w żaden sposób nie zastępują rozmowy z lekarzem prowadzącym.

Uraz błon śluzowych

Błony śluzowe jamy ustnej i gardła są często wrażliwe na chemoterapię lub terapię radiacyjną. Dochodzi do reakcji zapalnej, która może powodować dotkliwy ból i utratę apetytu. Poważnie pogarsza to stan odżywienia i ogólny stan fizyczny pacjentów. Może też dojść do uszkodzenia błony śluzowej żołądka, jelit, narządów płciowych lub pęcherza. Uszkodzone błony śluzowe stanowią pożywkę dla zakażeń bakteryjnych. Dlatego zestandaryzowany program pielęgnacji jamy ustnej jest częścią podstawowej opieki nad pacjentami ze zwiększonym ryzykiem uszkodzenia błony śluzowej jamy ustnej:

• Mycie zębów miękką szczoteczką
• Czyszczenie przestrzeni międzyzębowych za pomocą nici dentystycznych i/lub szczoteczek międzyzębowych
• Płyny do płukania jamy ustnej bez agresywnych składników
• Regularne nawilżanie ust
• Unikanie roztworów zawierających alkohol lub cukier, tytoniu, ostrych i gorących potraw oraz kwaśnych pokarmów
• Stała kontrola lekarska pod kątem uszkodzeń błony śluzowej i bólu

U niektórych pacjentów zalecane jest leczenie stomatologiczne przed chemoterapią lub terapią radiacyjną oraz dodatkowa opieka przez wykwalifikowanego stomatologa lub chirurga szczękowo-twarzowego w trakcie terapii i po jej zakończeniu. W porozumieniu z lekarzem ból można leczyć lekami, np. poprzez nalewki uśmierzające ból, które należy stosować na błony śluzowe.

Brak apetytu

W kontekście terapii nowotworowej zaburzenia połykania, ból, zmiany smaku i zmniejszone wydzielanie śliny mogą powodować zmniejszenie apetytu. Należy również wziąć pod uwagę stres psychologiczny związany z chorobą nowotworową, który może wpływać na apetyt. Na przykład przewlekłe zmęczenie, które może wystąpić w chorobie nowotworowej, może nasilić utratę apetytu. W razie potrzeby można skorzystać z opieki psychoterapeutycznej. W tym celu należy skonsultować się z lekarzem prowadzącym.

Nudności

Nudności są częstym objawem po terapii radiacyjnej, np. po napromieniowaniu całego mózgu, przewodu pokarmowego w obszarze brzucha lub miednicy albo głowy i szyi. Ponadto wiele leków cytostatycznych stosowanych przy chemoterapii wywołuje nudności i wymiotowanie. W celu złagodzenia tych dolegliwości lub zapobiegania im podaje się tzw. leki przeciwwymiotne (leki przeciw nudnościom i wymiotowaniu). Szerokie i wczesne zastosowanie, a także rozwój nowych leków przeciwwymiotnych znacznie zmniejszyły częstotliwość występowania reakcji niepożądanych. Oprócz przyczyn fizycznych, również czynniki psychologiczne mogą nasilać nudności związane z chorobą nowotworową: sama myśl o kolejnym zabiegu może wywołać u niektórych pacjentów wymiotowanie. Stanowi to wielkie obciążenie dla osób chorych. Pomocna w tym przypadku może być opieka psychoterapeutyczna.

Utrata masy ciała

Utrata masy ciała może być zarówno objawem choroby nowotworowej, jak i konsekwencją terapii lub wymienionych wyżej reakcji niepożądanych. Utrata masy ciała może być tak poważna, że masa tłuszczowa i mięśniowa ulegają znacznemu zmniejszeniu i rozwija się tzw. kacheksja nowotworowa. W wyniku niedożywienia często mogą występować zakażenia, takie jak zapalenie płuc czy zakażenia układu moczowego. Ważne jest, aby podejście do leczenia niedożywienia było kompleksowe. Z jednej strony istnieje możliwość zastosowania diety wysokokalorycznej, ewentualnie w połączeniu z wlewami substancji odżywczych przez żyłę. W niektórych przypadkach można zastosować (tymczasowo) sztuczne karmienie. Mięśnie można chronić przed degradacją poprzez trening fizyczny, np. w ramach fizjoterapii. Poza leczeniem wyżej wymienionych reakcji niepożądanych, kolejnymi podstawami poprawy stanu niedożywienia są opieka psychoterapeutyczna i poradnictwo żywieniowe.

Dlaczego żywienie jest ważne w chorobach nowotworowych?

Zapotrzebowanie organizmu na energię jest często zwiększone w okresie choroby i leczenia. Nowotwór nazywany jest również chorobą konsumpcyjną, ponieważ nowotwór wyczerpuje rezerwy energetyczne organizmu. Terapia przeciwnowotworowa ma na celu zatrzymanie niekontrolowanego wzrostu komórek. Jest ona skierowana przede wszystkim przeciwko komórkom nowotworowym, ale może również uszkodzić zdrowe komórki. Dla regeneracji nadwyrężonych zdrowych komórek i wzmocnienia własnego systemu immunologicznego organizmu ważna jest odpowiednia i zbilansowana dieta. Nie jest znana dieta, która może bezpośrednio atakować nowotwór. Dobry stan odżywienia wpływa jednak pozytywnie na ogólny stan fizyczny i tolerancję terapii. W tym kontekście profesjonalne porady żywieniowe mogą dostarczyć ważnych informacji dotyczących żywienia w domu i np. pomóc w ułożeniu indywidualnego planu żywieniowego.

Co to jest zbilansowana dieta?

Nie ma jednego „właściwego” produktu spożywczego, który gwarantowałby wystarczające odżywienie wszystkimi składnikami odżywczymi. Nie ma jednoznacznych podstaw naukowych dla tak zwanych „diet antyrakowych”. Ważne jest raczej, aby dieta składała się z różnych grup pokarmów, ponieważ organizm potrzebuje różnych klas składników odżywczych do celów budulcowych. Należą do nich:

• Owoce i warzywa

Surowe lub gotowane warzywa, soki warzywne, owoce i jagody zawierają ważne witaminy, minerały i błonnik.

• Ryby, mięso, jaja i orzechy

Ryby, skorupiaki, mięso, jaja, ser, fasola i orzechy dostarczają ważnych witamin i minerałów oraz białka.

• Produkty zbożowe, ziemniaki

Chleb, makaron, ryż, ziarna, ziemniaki, owsianka i płatki śniadaniowe dostarczają organizmowi węglowodanów, białka, błonnika, witamin i składników mineralnych.

• Mleko i produkty mleczne

Mleko i inne produkty mleczne, takie jak sery, masło, jogurty, lody i desery, dostarczają dodatkowych białek, tłuszczów, witamin i minerałów.

• Tłuszcze i oleje

Są one ważne dla wchłaniania niektórych witamin.

Indywidualnie wymagana ilość kalorii i skład diety zależą od aktualnego stanu odżywienia pacjenta. Przed przyjęciem suplementów diety należy koniecznie skonsultować się z lekarzem prowadzącym, gdyż mogą one wpływać na działanie leków, a nawet być szkodliwe w dużych dawkach.

Równie ważne jest odpowiednie nawodnienie. W przypadku ogólnego spożywania zbyt małej ilości płynów: nie należy pić dopiero po odczuciu pragnienia, gdyż może ono ulec zmniejszeniu, zwłaszcza w podeszłym wieku. Zalecenie dotyczące ilości wypijanych napojów, jak również składu napojów nie może być ogólnie podane dla wszystkich chorych na raka. W tym celu należy skontaktować się z lekarzem prowadzącym. Należy unikać soku grejpfrutowego, ponieważ może on zmienić stężenie niektórych leków, np. cytostatyków.

Zalecenia

Aby zachować siły, ważne jest odpowiednie odżywienie i nawodnienie. W przypadku nudności może Pan(i) poprosić o przepisanie leków łagodzących nudności. Poniższe rady mogą być pomocne w przypadku np. utraty apetytu, zaburzeń połykania lub niepożądanej utraty masy ciała:

• Należy spożywać kilka mniejszych posiłków w ciągu dnia, np. w odstępach 2–3 godzinnych. W przypadku ochoty na jedzenie, nie należy się powstrzymywać. W razie potrzeby należy robić krótkie przerwy podczas jedzenia.
• W przypadku bólu w okolicy ust lub zaburzeń połykania: należy jeść miękkie pokarmy, takie jak jajecznica, omlet, tłuczone ziemniaki, zupy, makaron, twaróg, ryby lub kasza. Należy używać sosów i bulionu, aby ułatwić połykanie potraw. Suche pokarmy, takie jak tosty lub herbatniki, mogą zwiększyć ból w ustach.
• Należy pić dużo płynów.
• Należy unikać tłustych, gorących, kwaśnych lub pikantnych potraw. W przypadku nudności zalecane jest jedzenie lekkostrawne.
• Należy unikać nadmiernego spożywania alkoholu i palenia tytoniu.

Te porady nie są absolutne i ich użyteczność może się różnić w zależności od osoby. Niektórzy pacjenci zgłaszają, że dobrze tolerują mocno przyprawione potrawy i uważają je za smaczne. W razie jakichkolwiek pytań można skontaktować się z lekarzem prowadzącym.

Należy postarać się w miarę możliwości wykonywać swoje dotychczasowe codzienne czynności. Świeże powietrze i lekkie ćwiczenia mogą poprawić nastrój, zmniejszyć zmęczenie i pozytywnie wpłynąć na apetyt. Spożywanie alkoholu nie jest ogólnie zabronione podczas leczenia nowotworów, ale może wchodzić w interakcje z niektórymi lekami. Należy omówić z lekarzem prowadzącym, o czym pamiętać w kwestii diety w trakcie terapii i po jej zakończeniu. To samo dotyczy sytuacji, gdy zauważy Pan(i), że chudnie lub nie udaje się Panu(-i) zbudować odpowiedniej diety pomimo spożywania wystarczającej ilości składników odżywczych.

Dodatkowe informacje

• Jedzenie w przypadku utraty apetytu
• Dieta w przypadku biegunki popromiennej
• Krótka informacja o składnikach odżywczych
• Zaparcia przy chorobie nowotworowej

Autor

• Marleen Mayer, lekarz, Mannheim