Co to jest terapia radiacyjna?

Terapia radiacyjna jest stosowana głównie w leczeniu chorób złośliwych, czasem także łagodnych. Promienie rentgenowskie lub promieniowanie radioaktywne powodują uszkodzenia materiału genetycznego (kwasu dezoksyrybonukleinowego = DNA) komórek nowotworowych, przez co komórki te nie mogą się już namnażać i obumierają. Jest to terapia o charakterze miejscowym (lokalnym). Ponieważ jednak sąsiednie zdrowe tkanki również mogą zostać uszkodzone, napromieniowanie powoduje reakcje niepożądane.

Promieniowanie jest zwykle frakcjonowane, czyli rozłożone na kilka sesji. Ma to na celu danie zdrowym komórkom czasu na regenerację. O ile komórki nowotworowe zwykle mogą być skutecznie uszkodzone przez promieniowanie i słabiej się regenerują, o tyle zdrowe tkanki mają większy potencjał do regeneracji mimo uszkodzeń. Aby reakcje niepożądane były jak najmniejsze, pole promieniowania jest mocno ograniczone, tak aby promienie oddziaływały tylko w miejscu guza. Im większa dawka promieniowania, tym silniejszy efekt i skutki uboczne. Dawka promieniowania mierzona jest w grejach (Gy). Jednostka ta wskazuje, ile energii pochłania tkanka (1 Gy = 1 dżul/kg).

Zakres i charakter reakcji niepożądanych związanych z promieniowaniem zależy również od obszaru napromienianego i formy napromieniania. Najczęściej stosowaną metodą jest teleterapia lub promieniowanie zewnętrzne. Tutaj źródło promieniowania znajduje się poza organizmem, zwykle w odległości 80–100 cm. Innym rodzajem promieniowania jest brachyterapia, w której odległość między źródłem a obszarem docelowym jest mniejsza niż 5 cm. Na przykład radioaktywne źródło promieniowania może być wprowadzone do guza lub chorego narządu. Ta forma terapii może być stosowana np. przy nowotworze prostaty lub gałki ocznej. Inną możliwością terapii radiacyjnej jest wstrzykiwanie substancji radioaktywnych, które gromadzą się w zaatakowanych narządach. Przykładem tego może być terapia radiojodem w przypadku raka tarczycy.

Dzisiejsze metody terapii radiacyjnej są bardziej skuteczne, mają mniejsze ryzyko powikłań i szerszy zakres zastosowań w porównaniu z wcześniejszymi. Lekarze odpowiedzialni za terapię radiacyjną udzielają szczegółowych informacji na temat formy terapii, a także efektów i reakcji niepożądanych.

Ogólne reakcje niepożądane terapii radiacyjnej

W zależności od napromieniowanego obszaru mogą być dotknięte różne narządy. W przypadku obszaru głowy i szyi występują np. zupełnie inne reakcje niepożądane niż przy obszarze klatki piersiowej lub obszarze jamy brzusznej i miednicy. Podczas kontrolnych badań lekarskich pacjenci są pytani o reakcje niepożądane i badani pod ich kątem. W razie jakichkolwiek pytań lub zauważenia reakcji niepożądanych należy skontaktować się z lekarzem prowadzącym lub szpitalem.

Samo promieniowanie jest bezbolesne i niezauważalne przez pacjentów. Promieniowanie nie musi powodować reakcji niepożądanych, jeżeli już wystąpią, to pojawiają się one albo w krótkim czasie, po kilku dniach, albo dopiero po kilku tygodniach lub miesiącach. W większości przypadków skutki uboczne ustępują samoistnie lub dzięki terapii, rzadziej występują w sposób trwały.

Zwiększone ryzyko wystąpienia odległych następstw/ reakcji niepożądanych występuje w następujących przypadkach:

• Wysoka dawka całkowita przy krótkim czasie trwania terapii
• Duży obszar napromieniowania
• Wielokrotne napromieniowanie (frakcjonowanie)
• Krótkie, intensywne terapie
• Terapie łączone z niektórymi lekami chemoterapeutycznymi

Zasadniczo obowiązuje zasada: im szybciej komórki się dzielą, tym bardziej narażone są na działanie promieniowania, dlatego promieniowanie działa szczególnie dobrze na komórki nowotworowe, ponieważ dzielą się one bardzo szybko. Tkanki z szybko dzielącymi się komórkami to także: błona śluzowa, skóra, szpik kostny, przewód pokarmowy, układ moczowy/ pęcherz/genitalia. Skutkuje to wystąpieniem opisanych poniżej reakcji niepożądanych.

Zmęczenie i wyczerpanie

Nie wszyscy pacjenci po terapii radiacyjnej odczuwają zmęczenie i wyczerpanie. Niemniej jednak jest to częsta reakcja niepożądana, która zwykle pojawia się dopiero po jednym do dwóch tygodni. Jest ona spowodowana kilkoma czynnikami. Zniszczenie komórek nowotworowych powoduje uwolnienie w organizmie wielu produktów przemiany materii, które muszą zostać rozłożone. Jest to bardzo uciążliwe dla organizmu, ponieważ martwe składniki komórek muszą być aktywnie transportowane i wydalane. Ponadto zmęczenie może wynikać ze zmniejszonej produkcji czerwonych krwinek w szpiku kostnym. W większości przypadków szpik kostny regeneruje się samoistnie w przebiegu choroby. Nie należy lekceważyć psychologicznego komponentu zmagania się z nowotworem, co może prowadzić do zmęczenia.

Należy dać swojemu organizmowi regularne przerwy na odpoczynek. Niemniej jednak zaleca się kontynuowanie zwykłej aktywności fizycznej w takim zakresie, w jakim jest to możliwe i komfortowe, ponieważ zbyt długi odpoczynek może zwiększyć zmęczenie. Należy omówić z lekarzem, jakie są dostępne opcje, aby zmniejszyć zmęczenie.

Nudności

Nudności są częstym objawem po terapii radiacyjnej. Inne częste objawy, zwłaszcza przy napromieniowaniu przewodu pokarmowego, to biegunka i utrata apetytu. Ponadto, nudności występują często po napromieniowaniu mózgu. W przypadku napromieniowania w okolicy brzucha może dojść do uszkodzenia błony śluzowej przewodu pokarmowego, co powoduje chęć wymiotów. W okolicy głowy i szyi uszkodzenie błony śluzowej często wiąże się z bólem, który również może powodować nudności i utratę apetytu.

Aby zachować siły, ważne jest jednak, aby jeść i pić wystarczająco dużo. W przypadku nudności można poprosić lekarza prowadzącego o przepisanie leków łagodzących nudności. Ponadto świeże powietrze, duża ilość płynów lub lekka dieta (zalecenia dietetyczne znajdują się w dalszych informacjach) pomagają złagodzić objawy.

Reakcje skórne

Skóra znajdująca się w obszarze napromieniowanym może być bardzo wrażliwa na napromieniowanie i stać się czerwona, wysuszona i obolała, podobnie jak w przypadku oparzeń słonecznych. Terapia radiacyjna wpływa również na gruczoły potowe w obszarze leczenia, więc pocenie jest zmniejszone. Duża dawka promieniowania może również powodować powstawanie pęcherzy i oparzeń termicznych skóry. W większości przypadków reakcje skórne całkowicie ustępują kilka tygodni po napromieniowaniu. Jednak skóra może również ulec trwałemu uszkodzeniu, m.in. stać się cieńsza i bardziej wrażliwa.

Należy w miarę możliwości oszczędzać skórę i pielęgnować ją kremami przepisanymi przez lekarza. Aby uniknąć otarć skóry, można nosić miękkie, luźne ubrania. Prysznic letnią wodą jest możliwy bez problemów. Najlepiej jest używać bezzapachowego mydła o neutralnym pH. Podczas osuszania należy uważać, aby nie pocierać zbyt mocno zmienionej chorobowo skóry, tylko ją delikatnie osuszać. W przypadku napromieniowania skóry głowy zaleca się nie suszyć włosów suszarką z gorącym nawiewem. Należy powstrzymać się od stosowania w napromieniowanym miejscu kremów i balsamów, z wyjątkiem tych przepisanych przez lekarza. Ponadto zaleca się ochronę przeciwsłoneczną napromieniowanej skóry nawet po zakończeniu terapii poprzez zakrywanie lub stosowanie kremów z wysokim współczynnikiem ochrony przeciwsłonecznej. Zaleca się, aby w trakcie terapii zrezygnować z wizyt w saunie i na basenie.

W przypadku napromieniowania okolic intymnych należy skontaktować się z lekarzem prowadzącym w celu uzyskania informacji na temat pielęgnacji skóry.

Utrata włosów,

Utrata włosów często występuje w przypadku napromieniowania czaszki lub mózgu. Jest to zazwyczaj przejściowe, ale możliwe są również trwałe skutki.

Odległe następstwa

Im młodsi są pacjenci w czasie terapii radiacyjnej, tym większe ryzyko wystąpienia odległych następstw, szczególnie narażone są dzieci. To, jakie odległe następstwa wystąpią, zależy od tego, który narząd został napromieniowany jaką dawką. Napromieniowanie mózgu może prowadzić do zmniejszenia zdolności koncentracji, upośledzenia pamięci, zaburzeń uczenia się lub zwiększonej męczliwości. Dodatkowo może dojść do upośledzenia widzenia. W oku napromieniowanie może prowadzić do zmętnienia soczewki (katarakta = zaćma), dlatego też w miarę możliwości pozostawia się ją poza obszarem napromieniowania. W szczególności u pacjentów, którzy w młodości otrzymali terapię radiacyjną na obszar klatki piersiowej, mogło dojść do uszkodzenia serca, które zwykle ujawnia się dopiero w późniejszym okresie życia. Płuca mogą być przewlekle dotknięte promieniowaniem poprzez namnażanie się włókien tkanki łącznej w obrębie płuc. Oddychanie staje się wtedy trudniejsze, a organizm może zmagać się z niedoborem tlenu. W przypadku napromieniania w obszarze głowy i szyi szczególnie dotknięte są gruczoły ślinowe, prowadzi to do suchości ust, co z kolei zwiększa ryzyko próchnicy i uszkodzenia zębów. Na napromieniowanej skórze w dłuższym okresie mogą pojawić się zmiany pigmentowe lub ubytki tkanek. W celu wczesnego wykrycia reakcji niepożądanych, po zakończeniu terapii radiacyjnej nadal przeprowadza się regularne kontrole lekarskie.

Jako ogólne odległe następstwo mogą wystąpić guzy wtórne, czyli nowotwór w innym miejscu w organizmie niż poprzednia choroba nowotworowa. Promienie radioaktywne mogą trwale uszkodzić materiał genetyczny zdrowych komórek, a tym samym potencjalnie wywołać nowotwór. Ryzyko nawrotu guza zwiększa się zwłaszcza w przypadku nowotworu piersi i płuc, dlatego lekarze z wyprzedzeniem sprawdzają, czy korzyść z terapii radiacyjnej w przypadku obecnego nowotworu przeważa nad potencjalnym ryzykiem wystąpienia guzów wtórnych.

Dodatkowe informacje

• Terapia radiacyjna, przygotowanie
• Napromieniowanie głowy i szyi
• Napromieniowanie w obszarze klatki piersiowej lub piersi
• Napromieniowanie jamy brzusznej lub miednicy
• Terapia radiacyjna — informacje dla lekarzy

Zalecenia żywieniowe

• Jedzenie w przypadku utraty apetytu
• Dieta w przypadku biegunki popromiennej
• Zalecenia żywieniowe dla pacjentów dotkniętych chorobą nowotworową
• Krótka informacja o składnikach odżywczych

Autorzy

• Marleen Mayer, lekarz, Mannheim
• Anna Zwierzchowska, lekarz, Kraków (edytor/recenzent)