Co to jest zespół łamliwego chromosomu X?

Zespół łamliwego chromosomu X to choroba dziedziczna, które może się objawiać między innymi upośledzeniem funkcji poznawczych (obniżoną inteligencją), problemami behawioralnymi, problemami psychicznymi i fizycznymi. Choroba jest spowodowana defektem genetycznym (mutacją) chromosomu X. Mutacja dotyczy określonego miejsca na chromosomie X i przebiega z różnym nasileniem. U niektórych osób mogą występować jedynie łagodne objawy, podczas gdy u innych ciężka niepełnosprawność. Charakterystyczne jest to, że ekspresja zmiany/mutacji genu może się zmieniać z pokolenia na pokolenie. Dlatego też ojciec, który nie wykazuje prawie żadnych objawów, może przekazać mutację córce, u której rozwinie się znaczna niepełnosprawność.

Choroba jest stosunkowo rzadka. Dotyczy ok. 1 na 4000 chłopców i 1 na 6000 dziewcząt. Niemniej jednak zespół łamliwego chromosomu X jest jedną z najczęstszych przyczyn zaburzeń rozwoju poznawczego i najważniejszą przyczyną dziedzicznej niepełnosprawności umysłowej. U około jednej czwartej osób chorych inteligencja rozwija się w zakresie normy. Połowa wykazuje lekką niepełnosprawność umysłową, natomiast jedna czwarta cierpi na poważne zaburzenia rozwojowe. Oprócz osób dotkniętych w pełni rozwiniętym zespołem istnieje znacznie liczniejsza grupa nosicieli genu choroby. Nosiciele nie wykazują żadnych lub prawie żadnych objawów choroby, ale mogą przekazać ją swoim dzieciom.

Czynniki genetyczne

Sposób dziedziczenia zespołu łamliwego chromosomu X jest skomplikowany, a ryzyko przekazania choroby dziecku jest różne w zależności od płci. Wynika to z faktu, że mężczyźni są nosicielami chromosomów X i Y, podczas gdy u kobiet są to X i X. Ponieważ mężczyźni przekazują potencjalnie nieprawidłowy chromosom X swoim córkom, mogą one odziedziczyć chorobę. Synowie otrzymują natomiast od ojców tylko chromosom Y, a zatem nie mogą dziedziczyć zespołu po ojcu.

U kobiety z zespołem łamliwego chromosomu X natomiast występuje 50% ryzyko, że przekaże gen choroby zarówno synom, jak i córkom. Stopień nasilenia objawów spowodowanych mutacją może być u dziecka różny. Jeśli dziewczynka odziedziczyła jeden prawidłowy chromosom X i jeden z mutacją, może nie mieć żadnych dolegliwości, jeśli w organizmie aktywny będzie tylko „zdrowy” chromosom X. Nie jest to możliwe w przypadku syna, ponieważ ma on tylko jeden chromosom X.

Kompletna mutacja odpowiedniego genu (genu FMR1) uniemożliwia u chorej osoby produkcję określonego białka. Ponieważ białko to pełni wiele funkcji, rozwijają się bardzo różne dolegliwości. Jeśli gen nie jest zmieniony w tak dużym stopniu, mówimy o premutacji; takie osoby wykazują lżejsze objawy lub w ogóle nie mają objawów.

Objawy

W zespole łamliwego chromosomu X mogą występować zróżnicowane objawy. Zazwyczaj po urodzeniu nie obserwuje się żadnych lub prawie żadnych objawów choroby, a rozpoznanie następuje dopiero w wieku 3–5 lat lub później. Wiele objawów wynika z uszkodzenia mózgu. Mogą to być zaburzenia rozwoju poznawczego, problemy z mową i artykulacją, trudności w nauce, zaburzenia uwagi, problemy z zachowaniem, agresja, brak kontroli impulsów, lęk, depresja i zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. Niektóre dzieci i nastolatki z zespołem łamliwego chromosomu X mogą swoim zachowaniem przypominać osoby autystyczne. Dzieci chore wykazują często upośledzenie interakcji społecznych, często unikają kontaktu wzrokowego i żyją we własnym świecie.

Po wejściu w okres dojrzewania problemy fizyczne często stają się bardziej widoczne. Skok wzrostowy następuje stosunkowo wcześnie, ale docelowy wzrost jest dość niski. Typowe cechy to podłużna, wąska twarz, duże, odstające uszy, wysokie podniebienie, wysokie czoło, płaskostopie i skolioza (skrzywienie kręgosłupa). Chłopcy mają wyraźnie powiększone jądra. U wielu dzieci występują często nawracające zapalenia ucha środkowego, zapalenia zatok i/lub zapalenia przełyku spowodowane refluksem kwasu żołądkowego (refluksowe zapalenie przełyku). Częste są także upośledzenia wzroku i słuchu oraz drżenie, a w niektórych przypadkach wady zastawki serca. Zdarzają się również napady drgawkowe. Niektóre kobiety chore są bezpłodne. 

Diagnostyka

Podejrzenie zespołu łamliwego chromosomu X pojawia się zwykle wtedy, gdy u dziecka występuje kilka z opisanych powyżej objawów. Często w rodzinie są osoby z podobnymi dolegliwościami. Ostateczne rozpoznanie opiera się na badaniu genetycznym.

Aby dokładniej zbadać kręgosłup, wykonuje się zdjęcia rentgenowskie. W badaniu echokardiograficznym można stwierdzić ewentualne wady zastawki serca. Na podstawie dokładnego badania neurologicznego i psychiatrycznego lekarz może stwierdzić, jakie objawy dotyczące sfery poznawczej i psychiczne występują u dziecka. 

Leczenie

Nie istnieje metoda, które pozwoliłaby wyleczyć zespół łamliwego chromosomu X. Konieczna jest wielodyscyplinarna współpraca umożliwiająca dostosowanie działań w indywidualnym przypadku w taki sposób, aby dziecko mogło się rozwijać możliwie najlepiej. Rodzice powinni zapewnić dziecku odpowiednie wczesne wsparcie w zakresie rozwoju mówienia i mowy, najlepiej we współpracy z logopedami. Fizjoterapia pomaga w stymulowaniu rozwoju umiejętności motorycznych, w tym koordynacji i motoryki precyzyjnej. Zależnie od dolegliwości mogą także istnieć wskazania do terapii behawioralnej. Niektórym pacjentom, zależnie od nasilenia objawów psychicznych, pomagają określone leki psychotropowe.

Wielu chorych wymaga kompleksowej nauki wykonywania codziennych czynności, aby uzyskać jak największą samodzielność w codziennym życiu. Dla większości korzystny jest regularny, zawsze taki sam porządek dnia. Edukacja przedszkolna i szkolna wymagają przeważnie indywidualnego toku. Później adaptacje w miejscu zamieszkania i ewentualnie pracy mogą się przyczynić do poprawy jakości życia.

Rokowanie

Dość często w okresie dojrzewania dochodzi do pogorszenia choroby. Dalszy przebieg jest zwykle względnie stabilny. Jest bardzo prawdopodobne, że osoby, które były odpowiednio wspierane w dzieciństwie, lepiej będą sobie radzić w dorosłym życiu. Około połowy chorych nie jest w stanie poradzić sobie bez wsparcia z zewnątrz. Choroba zwykle nie wpływa na oczekiwaną długość życia.

Dodatkowe informacje

• Zespół łamliwego chromosomu X — informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz
• Susanne Meinrenken, dr n. med., Brema
• Günter Ollenschläger, prof. dr n. med., lekarz ze specjalizacją w dziedzinie chorób wewnętrznych, Szpital Uniwersytecki w Kolonii