Czym jest odra?

Definicja

Odra jest wywoływana przez wirusy odry, rozprzestrzenione na całym świecie. Należy do najbardziej zakaźnych chorób. Jest przenoszona z osoby na osobę drogą kropelkową, np. podczas kichania lub rozmowy. Choroba powoduje wysypkę skórną z gorączką i może prowadzić do przewlekłego przebiegu, a rzadko do ciężkich powikłań. Szczepienie zapewnia skuteczną ochronę przed chorobą.

Noworodki przez pierwsze 3–4 miesiące są chronione przez przeciwciała matki, o ile jest ona odporna na odrę. Szczególnie narażone na zakażenie są niemowlęta w wieku 4–11 miesięcy, ponieważ nie można ich jeszcze zaszczepić: szczepienia są planowane między 13 a 15 miesiącem życia.

Objawy

Przebieg choroby można podzielić na dwie fazy: fazę początkową (prodromalną) oraz fazę wysypki skórnej.

Wczesne stadium

Pierwsze objawy pojawiają się zwykle po 10–14 dniach od zakażenia (okres inkubacji). Choroba zaczyna się od objawów przeziębienia, takich jak kaszel, katar, zapalenie spojówek, wrażliwość na światło, wysoka gorączka, ból gardła i złe samopoczucie, które trwają 3–4 dni. W tej fazie zwykle nie występuje wysypka. W jamie ustnej na błonie śluzowej mogą być widoczne białe plamy otoczone czerwonym pierścieniem (plamki Koplika).

Plamki Koplika przy odrze

Późniejsze stadium

2–4 dnia występuje typowa wysypka odrowa, początkowo w postaci małych różowych kropek, które stopniowo zrastają się tworząc nieco większe, ciemniejsze obszary. Wysypka zazwyczaj zaczyna się za uszami i na twarzy, a następnie rozprzestrzenia się na całe ciało. Faza wysypki trwa zwykle 4–7 dni. Potem wysypka powoli ustępuje, a skóra łuszczy się, zanim zmiany całkowicie znikną. Po 5–7 dniach gorączka ustępuje.

Odra, typowa wysypka

Przyczyny

Odra jest wywoływana przez wirusy odry. Choroba rozprzestrzenia się tzw. drogą kropelkową. Wirusy występują w dużej ilości w ślinie i podczas kaszlu lub kichania rozprzestrzeniają się wraz z drobnymi kropelkami śliny. Nawet krótki kontakt prowadzi do zakażenia, któremu prawie zawsze towarzyszą objawy u osób niezabezpieczonych. Pacjenci zakażają od momentu pojawienia się pierwszych objawów ogólnych, czyli na kilka dni przed wystąpieniem wysypki. Po tym czasie ryzyko zakażenia utrzymuje się jeszcze przez około 4 dni, ale jest największe w początkowym okresie.

Ludzie są jedynymi żywicielami wirusa odry. Ponieważ dostępna jest odpowiednia szczepionka, teoretycznie możliwa jest światowa eradykacja wirusa odry. Dla osiągnięcia ochrony populacyjnej (odporności stadnej), konieczna jest odporność przeciwko odrze wynosząca ok. 95%, co można osiągnąć poprzez szczepienie.

U nieszczepionych dzieci ryzyko zachorowania na odrę w ciągu pierwszych 10 lat życia jest około 300 razy większe niż u zaszczepionych.

Częstość występowania

• Odra jest szeroko rozpowszechniona na całym świecie. W 2018 roku z powodu odry zmarło ponad 140 000 osób, przede wszystkim dzieci poniżej 5. roku życia.
• W Europie w tym samym roku na odrę zachorowało 89 tys. osób, a 74 osoby zmarły.
• W ostatnich latach dzięki szczepieniom liczba zachorowań na odrę gwałtownie spadła.

Badania dodatkowe

• Rozpoznanie stawia się na podstawie typowych objawów choroby z silnymi objawami przypominającymi przeziębienie, dwufazową gorączką i charakterystyczną wysypką skórną.
• Przy każdym podejrzeniu odry powinno się wykonać badanie laboratoryjne. Wirus można wykryć w wymazie z gardła lub w moczu.
• Może być również przeprowadzone badanie krwi na obecność przeciwciał.

Leczenie

• Celem leczenia jest złagodzenie objawów i uniknięcie powikłań.
• Nie ma leczenia, które mogłoby inaktywować samego wirusa.
• Pacjenci powinni pozostać w domu do 4 dni od pojawienia się wysypki i unikać kontaktu z osobami nieszczepionymi.
• W przypadku ciężkiego przebiegu choroby konieczna jest hospitalizacja.

Leki

• W przypadku gorączki stosuje się leki przeciwgorączkowe (np. ibuprofen) i należy zwrócić uwagę na wystarczające spożycie płynów.
• Dodatkowe infekcje bakteryjne (zapalenie ucha środkowego oraz zapalenie płuc) leczy się antybiotykami.
• Wykazano również, że w przypadkach niedoboru witaminy A jej podawanie może zmniejszyć śmiertelność u dzieci w wieku od 6 miesięcy do 5 lat.

Zapobieganie

Szczepienie przeciwko odrze

Dzieci

• Dzieci mogą być skutecznie chronione przed odrą poprzez dwukrotne szczepienie. Przeciwko odrze szczepi się zwykle w połączeniu ze szczepieniem przeciwko śwince, różyczce i ewentualnie ospie wietrznej.
• I szczepienie powinno być wykonane w wieku 13–15 miesięcy.
• II szczepienie odbywa się w 6 roku życia. 
• 2. szczepienie nie jest tzw. „szczepieniem przypominającym”, ale ważnym dla bezpiecznej i pełnej ochrony szczepionkowej. Opuszczone lub odłożone szczepienia powinny być jak najszybciej uzupełnione.
• Szczepienie należy przełożyć jedynie w przypadku ostrej choroby dziecka przebiegającej z wysoką gorączką (powyżej 38,5°C). Ponadto istnieją pewne poważne choroby przewlekłe i chorujące na nie dzieci nie mogą być szczepione lub można je szczepić jedynie pod pewnymi warunkami.

Dorośli

• Wszystkim dorosłym urodzonym po 1970 roku, którzy nie byli szczepieni przeciwko odrze lub byli szczepieni tylko raz przeciwko odrze w dzieciństwie, zaleca się ponowne szczepienie przeciwko odrze.
• Szczepienie najlepiej wykonać szczepionką przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR).
• Szczepienia nie należy podawać w czasie ciąży, a przez 4 tygodnie po szczepieniu MMR należy unikać ciąży.
• Osoby urodzone po 1970 roku, które pracują w placówkach medycznych, domach opieki, ośrodkach opieki nad dziećmi itp. muszą otrzymać łącznie dwa szczepienia szczepionką MMR.
• Odstęp pomiędzy kolejnymi dawkami szczepienia MMR powinien wynosić 4 tygodnie. 

Leczenie profilaktyczne

• Po kontakcie z osobami chorymi na odrę, osoby nieszczepione od 9 miesiąca życia lub zaszczepione tylko raz w dzieciństwie bądź osoby o niejasnym statusie szczepienia powinny być zaszczepione przeciwko odrze dawką szczepionki w ciągu 3 dni, o ile to możliwe.
• Niemowlęta w wieku 6–8 miesięcy- można rozważyć czynne uodpornienie za pomocą szczepionki MMR (zastosowanie poza wskazaniami rejestracyjnymi do 8 miesiąca życia).
• U niemowląt do 6 miesiąca życia, nieuodpornionych kobiet w ciąży i osób z niedoborami odporności, bierne uodpornienie immunoglobulinami w ciągu 7 dni może znacznie zmniejszyć ryzyko wystąpienia ogniska choroby.
• Po podaniu immunoglobulin szczepienie MMR nie jest skuteczne przez 8 miesięcy i powinno być podawane dopiero po tym czasie.

Rokowanie

• W krajach rozwiniętych umiera około 1 na 1000–2000 osób, które zachorują na odrę. Śmiertelność jest najwyższa u niemowląt w wieku 4–12 miesięcy i dzieci z niedoborami odporności.
• Po chorobie odporność utrzymuje się przez całe życie.

Powikłania

• Ryzyko powikłań jest zwiększone u osób w wieku poniżej 5 lat i powyżej 20 lat.
• Odra przejściowo osłabia układ odpornościowy. To sprawia, że ludzie są bardziej podatni na choroby wtórne, np. biegunkę, zapalenie oskrzeli, zapalenie płuc, zapalenie zatok lub zapalenie ucha środkowego.
• U około jednej na 1000 osób kilka dni po wystąpieniu wysypki rozwija się zapalenie mózgu wywołane przez wirusa odry. Umiera na nią około 10–20% chorych. W około 20–30% pozostają poważne uszkodzenia wtórne.
• Jako późne następstwo po latach może wystąpić również tzw. podostre stwardniające zapalenie mózgu (SSPE) – ciężka i zawsze śmiertelna choroba mózgu. Dotyczy to 1,7 na 1000 dzieci, które chorowały na odrę w pierwszym roku życia.

Działania niepożądane szczepienia

• Szczepienie jest dobrze tolerowane mimo możliwych odczynów poszczepiennych.
• Często w pierwszych 3 dniach po szczepieniu występuje zaczerwienienie lub obrzęk w miejscu wstrzyknięcia z powodu pobudzenia własnych mechanizmów obronnych organizmu, co może również boleć.
• Mogą również wystąpić krótkotrwałe objawy ogólne, takie jak łagodne lub umiarkowane zwiększenie temperatury, ból głowy i omdlenie.
• Ponieważ jest to żywa szczepionka z atenuowanymi wirusami, łagodna „odra poszczepienna” może być obserwowana u około 5% zaszczepionych w 2. tygodniu po szczepieniu: Gorączka związana ze słabą wysypką przypominającą odrę. Choroba nie jest jednak zakaźna.
• U ok. W 1% występują bóle stawów, szczególnie u osób dorosłych.
• Po szczepieniu ryzyko wystąpienia drgawek gorączkowych zwiększa się o około 10% u dzieci w wieku od 10 do 24 miesięcy.
• Obecnie zostało naukowo dowiedzione, że szczepienie MMR lub odry nie jest związane ze zwiększonym ryzykiem autyzmu.

Dodatkowe informacje

• Odra — informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Magda Łabęcka, lekarz, Kraków (recenzent)
• Martina Bujard, dziennikarka naukowa, Wiesbaden