Co należy rozumieć przez zaniedbywanie i znęcanie się nad dzieckiem?

Zaniedbywanie i znęcanie się nad dzieckiem ma szkodliwy wpływ na zdrowie i może mieć trwałe skutki fizyczne i psychiczne dla dziecka. Do znęcania się lub zaniedbywania dochodzi w wyniku problematycznej relacji rodzic-dziecko. O ile zaniedbywanie jest raczej procesem biernym, o tyle w przypadku znęcania się nad dzieckiem staje się ono ofiarą aktywnej przemocy.

Zaniedbywanie i znęcanie się nad dziećmi dzieli się na następujące grupy:

• Zaniedbanie: Fizyczne i emocjonalne potrzeby dzieci nie są zaspokajane.
• Przemoc cielesna (fizyczna): Obejmuje każdą zamierzoną przemoc fizyczną, taką jak bicie, przypalanie lub nieprzypadkowe urazy głowy u niemowląt.
• Przemoc psychiczna: Okoliczności, które mogą zaburzać rozwój psychiczny dziecka. Należą do nich np. zachowania odrzucające lub stawianie nadmiernych wymagań.
• Wykorzystywanie seksualne: Dzieci narażone na przemoc seksualną lub akty seksualne.

Formy te często występują jednocześnie. Niekoniecznie, ale w wielu przypadkach sprawcą jest rodzic lub osoba sprawująca opiekę nad dzieckiem. Zaniedbywanie i znęcanie się nad dziećmi nadal często pozostają niewykryte.

Częstotliwość występowania

Przemoc wobec dzieci występuje we wszystkich krajach świata, niezależnie od pochodzenia etnicznego i przynależności religijnej. Szacuje się, że około 10% jest narażonych na przemoc fizyczną przynajmniej raz w dzieciństwie. Wśród dzieci hospitalizowanych około 2% cierpi z powodu skutków znęcania się lub zaniedbania. Opublikowane dane liczbowe, np. dotyczące częstotliwości zgłoszeń należy generalnie traktować z ostrożnością, ponieważ trzeba założyć, że liczba niezgłoszonych przypadków jest wysoka.

Czynniki ryzyka

Przemoc wobec dzieci i wykorzystywanie seksualne ma miejsce we wszystkich klasach społecznych, ale pewne okoliczności mogą zwiększyć ryzyko. Wszystkie te czynniki nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od siebie, ale powinny przyczynić się do uzyskania obiektywnego obrazu sytuacji rodzinnej dziecka. Możliwe podłoże problematycznych relacji ze znęcaniem się lub zaniedbywaniem dziecka może stanowić na przykład niechciana ciąża, nierozwiązana kwestia ojcostwa lub inne kryzysy podczas ciąży lub w związku rodziców. Zadania związane z dzieckiem mogą przerastać opiekunów, np. w przypadku osób samotnie wychowujących dzieci lub bardzo młodych rodziców. Dodatkowy stres, na przykład spowodowany chorobą fizyczną lub psychiczną oraz uzależnienie od alkoholu są również czasami związane z przemocą wobec dzieci. Przyjmuje się również, że ryzyko jest zwiększone wśród rodziców, którzy sami doświadczyli przemocy w dzieciństwie. Przemoc wobec dzieci jest często powiązana z przemocą wobec innych członków rodziny. Przemoc psychiczna i znęcanie się są częstsze w rodzinach o wyższym statusie społecznym, np. w wyniku apatii spowodowanej przeciążeniem zawodowym lub nadopiekuńczością.

W kontraście do tych czynników ryzyka znajdują się tzw. czynniki ochronne, które przeciwdziałają ryzyku znęcania się nad dziećmi. Chodzi tu o stabilne więzi z opiekunami, dobre wychowanie i wczesne wsparcie rodziców z zewnątrz. Czynniki ochronne można wzmacniać, np. poprzez wczesne wsparcie dla rodziców („wczesna pomoc“).

Cechy

Zaniedbanie. Może dotyczyć zarówno potrzeb fizycznych, jak i emocjonalnych. Jednym z przykładów zaniedbania fizycznego jest nieodpowiednie odżywianie, które może prowadzić do opóźnienia rozwoju lub chorób spowodowanych niedoborem witamin. Zaniedbanie emocjonalne może mieć różne konsekwencje, takie jak zaburzenia przywiązania, opóźniony rozwój mowy lub nadpobudliwość i inne problemy behawioralne.

Przemoc fizyczna. Przemoc fizyczna wobec dzieci może przybierać różne formy. Przemoc wobec dzieci często prowadzi do zewnętrznych, widocznych obrażeń, takich jak otarcia, siniaki i rany, ale także oparzenia. Urazy wewnętrzne są trudniejsze do rozpoznania. Uszkodzenia narządów wewnętrznych lub nieprzypadkowe urazy głowy u niemowląt mogą prowadzić do krwawienia wewnętrznego i zagrażać życiu dziecka. Oczywiście nie wszystkie urazy u dzieci są wynikiem znęcania się nad nimi, ale należy to rozważyć, jeśli objawy są częste lub nietypowe.

Psychiczne znęcanie się nad dziećmi. Dzieci, które padły ofiarą przemocy psychicznej, mogą cierpieć z powodu poważnie zaburzonej samooceny i licznych chorób psychicznych. Może to nastąpić po drastycznych wydarzeniach, np. jako zespół stresu pourazowego z nawracającymi wspomnieniami i zachowaniami unikającymi. Poszkodowane dzieci mogą również cierpieć z powodu innych konsekwencji dla zdrowia psychicznego, takich jak depresja, zaburzenia odżywiania lub moczenie nocne. Zaleca się tu jednak ostrożność, ponieważ te zaburzenia psychiczne mogą występować też niezależnie od leżącego u ich podstaw znęcania się nad dziećmi.

Przemoc seksualna. Obejmuje ona czynności seksualne na dzieciach i nastolatkach (lub z ich udziałem), które z rozwojowego punktu widzenia nie są w stanie ich zrozumieć ani wyrazić na nie zgody. Wykorzystywanie seksualne dotyczy dzieci w każdym wieku, ale najczęściej są to dzieci w wieku od ośmiu do dwunastu lat. Konsekwencje dla dziecka mogą być wielorakie. Często wykorzystywanie seksualne prowadzi do poczucia bezradności i izolacji. Depresja i zmiany w zachowaniu to inne częste objawy, a wiele ofiar nadal cierpi na choroby psychiczne w dorosłym życiu. Cechy fizyczne są stosunkowo rzadkie i nie stanowią pewnego kryterium pozwalającego stwierdzić, czy doszło do napaści na tle seksualnym.

 Sposób postępowania

Podejrzenie, że doszło do znęcania się nad dzieckiem, może zostać zgłoszone przez różne strony, np. przez szkołę, personel medyczny lub określone punkty kontaktowe dla dzieci i młodzieży, ale także przez samych poszkodowanych lub członków rodziny. Zadaniem lekarza jest wówczas dokładne wyjaśnienie sytuacji poprzez rozmowę z rodziną i zbadanie dziecka w celu oceny stanu rozwoju fizycznego i psychicznego oraz ewentualnych urazów. Ważne jest przy tym, aby wszyscy zaangażowani postępowali z wyczuciem i bez uprzedzeń.

Sposób postępowania zależy w dużej mierze od powagi sytuacji. W większości przypadków lekarze próbują poprawić sytuację poprzez rozmowę z rodzicami, innymi lekarzami specjalistami, wyszkolonymi psychologami i osobami kontaktowymi, takimi jak nauczyciele. Wiele poradni i specjalistów może wówczas zaoferować dalszą pomoc z zewnątrz, a w niektórych przypadkach odbywa się runda rozmów w ramach tzw. konferencji pomocowych. W przypadku ciężkich obrażeń u dziecka lub po nieprzypadkowych urazach głowy może być jednak konieczna hospitalizacja. Jeśli według oceny lekarzy prowadzących istnieje wysokie ryzyko zagrożenia dla dziecka, mogą oni obejść tajemnicę lekarską i skontaktować się z urzędem ds. młodzieży lub nawet z policją.

Dodatkowe informacje

Autorzy

• Jonas Klaus, lekarz, Fryburg Bryzgowijski