Kwasica metaboliczna to stan, w którym w organizmie jest za dużo kwasów lub za mało zasad.  Wyraża się to obniżeniem wartości pH, inaczej mówiąc krew staje się bardziej kwaśna niż normalnie . Termin „metaboliczna” oznacza, że kwasica jest spowodowana zmienionymi procesami metabolicznymi. Taką sytuację obserwuje się głównie u osób chorych na cukrzycę oraz u pacjentów z niewydolnością nerek.

Normalnie pH płynów ustrojowych wynosi około 7,4, co jest bardzo precyzyjnie regulowane przez różne mechanizmy fizjologiczne, ponieważ ma to kluczowe znaczenie dla czynności narządów. Przy wyższych wartościach (np. 7,5) występuje zasadowica, a przy niższych wartościach (np. 7,3) kwasica. Kwasica metaboliczna występuje, gdy różne procesy chemiczne w organizmie powodują gromadzenie się kwasu. Z drugiej strony „antagoniści” kwasów, czyli zasady (zwłaszcza wodorowęglany), są obecne w zbyt niskim stężeniu.

Do kwasicy również prowadzi niewystarczające wydychanie CO₂ przez płuca. Nazywa się to kwasicą oddechową i wskazuje na niewystarczające oddychanie. Jednakże gdy wystąpi kwasica metaboliczna, organizm próbuje ją zrekompensować poprzez zmianę wzorca oddychania. U chorych osób często występuje tak zwany oddech Kussmaula, w którym wdechy i wydechy powietrza są nadmiernie głębione, ale regularnie. Pozwala to na wydychanie jak największej ilości CO₂ w celu złagodzenia kwasicy.

Przyczyny kwasicy metabolicznej

Kwasica metaboliczna powstaje wskutek zwiększonej produkcji lub zmniejszonego wydalania kwasów, a także zmniejszonego stężenia zasad w organizmie.

Jedną z ważnych przyczyn jest zmiana metaboliczna w kwasicy ketonowej. Ciała ketonowe to produkty przemiany materii, które powstają, gdy organizm nie ma glukozy dostępnej jako źródło energii. Kwasica ketonowa może zatem wystąpić w przypadku niedożywienia lub okresów głodu, a także przy braku insuliny (śpiączka ketokwasowa w cukrzycy) lub też przy wysokim spożyciu alkoholu.

Innym kwasem, który może gromadzić się w organizmie jest mleczan. Kwasica mleczanowa może rozwinąć się z powodu niewystarczającego krążenia krwi np. w  niewydolności układu sercowo-naczyniowego (wstrząs) lub również w kontekście zakażenia krwi (sepsy). Lek metformina, stosowany do kontrolowania poziomu cukru we krwi przy cukrzycy, a także niektóre inne leki mogą również prowadzić do zwiększonego stężenia mleczanu w organizmie.

Inną możliwą przyczyną kwasicy metabolicznej jest zatrucie (metanolem, etanolem, kwasem salicylowym).

U zdrowych osób nerki wydalają wystarczającą ilość kwasów i produkują zasady (wodorowęglany). Jeśli występuje zaburzenie czynności nerek (niewydolność nerek), także jej ostra postać (ostra niewydolność nerek), procesy te mogą zostać zakłócone i prowadzić do kwasicy. 

Zasady/wodorowęglany równoważące wartość pH mogą być również tracone przez jelita w nadmiernych ilościach w przypadku zaburzeń biegunkowych, przez co może rozwinąć się kwasica spowodowana nadmiarem kwasów. Przewlekłe zaburzenia trawienia mogą mieć podobne konsekwencje. Pacjenci noszący sztuczne ujście jelita (stomię), po zabiegach operacyjnych przewodu pokarmowego są również zagrożeni.  

Objawy

Ogólnie rzecz biorąc, u podłoża tego powikłania leży ciężka patologia, a obraz kliniczny zwykle jest ukształtowany przez pierwotną chorobę. Lekka kwasica nie musi dawać żadnych objawów; w jej przebiegu mogą pojawić się jako nieswoiste dolegliwości nudności i wymioty.

Oznaką kwasicy może być oddech Kussmaula. Ten wzorzec oddychania charakteryzuje się powolnym, głębokim i regularnym wdechem i wydechem. Organizm próbuje skorygować kwasicę poprzez oddychanie, wydalając więcej CO₂. Jednak w niektórych przypadkach osoby chore oddychają niezwykle szybko.

Ciężka kwasica może być wynikiem wstrząsu, ale może również sama wywołać wstrząs, ponieważ stan ten upośledza funkcję serca, które pompuje mniej krwi. Tworzy to błędne koło, kwasica osłabia serce, które gorzej pracuje, krążenie pogarsza się, a kwasica staje się bardziej silniejsza. Dlatego konieczne jest jak najszybsze przeciwdziałanie i leczenie kwasicy metabolicznej.

Rozpoznanie

Rozpoznanie zwykle następuje na podstawie badania krwi (analiza gazometryczna). Krew musi być pobrana z tętnicy, w przeciwieństwie do zwykłych pobrań krwi, które są pobierane z żył. Krew jest zwykle pobierana z nadgarstka, a miejsce nakłucia jest następnie uciskane przez kilka minut, aby zapobiec krwawieniu. Oznacza się wartość pH, stężenie wodorowęglanów i inne parametry krwi, co można wykorzystać do dokładnego rozpoznania i oceny stopnia kwasicy.

W terapii ważne jest ustalenie przyczyny kwasicy metabolicznej. Wymaga to szeregu innych badań krwi, próbek moczu i ewentualnie innych badań dodatkowych.

Terapia

Ostra kwasica metaboliczna jest poważnym stanem wymagającym leczenia szpitalnego. W szpitalu kwasicę leczy się za pomocą infuzji. Kluczowe znaczenie ma również leczenie choroby wywołującej, zwykle na oddziale intensywnej terapii: czyli np. podawanie insuliny i płynów w cukrzycy, terapia niewydolności krążenia, antybiotyki przy sepsie, wspomaganie czynności nerek lub dializa w przypadku niewydolności nerek.

Pacjenci zmagający się z przewlekłą niewydolnością nerek czasami mają przewlekłą (łagodniejszą) kwasicę metaboliczną; często można ją kontrolować za pomocą leków, a także odpowiednio dostosowanej diety.

Rokowanie

Kwasica metaboliczna jest wywoływana przez chorobę podstawową, która zwykle jest ciężka/zagrażająca życiu. W zależności od tego, jak poważna jest choroba podstawowa, stosuje się odpowiednią terapię, która następnie określa przebieg lub rokowanie dla danej osoby. Jeśli choroba zostanie szybko rozpoznana, a skuteczna terapia wdrożona, kwasicę można zazwyczaj skutecznie leczyć.

Dodatkowe informacje

• Ostra niewydolność nerek
• Cukrzyca typu 1
• Cukrzyca typu 2
• Wstrząs, pierwsza pomoc
• Ostra niewydolność nerek
• Niewydolność nerek
• Antybiotykoterapia
• Cukrzycowa kwasica ketonowa
• Nadużywanie alkoholu
• Kwasica metaboliczna — informacje dla lekarzy

Autorzy

• Prof. dr hab. med. Tomasz Tomasik, recenzent
• Susanne Meinrenken, redakor/recenzent