Co to jest wstrząs anafilaktyczny?

Definicja

Wstrząs anafilaktyczny to gwałtowna reakcja alergiczna, która może objąć cały organizm i prowadzić do zagrażających życiu problemów oddechowo-krążeniowych. Ponieważ nie można przewidzieć, jak rozwinie się reakcja anafilaktyczna, jest ona zawsze stanem nagłym i wymaga szybkiego leczenia.

Objawy

Zwykle reakcja anafilaktyczna rozwija się bardzo szybko, ale do jej rozpoczęcia może również minąć od jednej do kilku godzin — na przykład przy alergii na orzeszki ziemne.

Typowe początkowe znaki ostrzegawcze to:

• swędzenie
• uczucie pieczenia na dłoniach, podeszwach stóp lub w okolicy narządów płciowych
• metaliczny smak
• lęk
• ból głowy
• splątanie

Inne objawy mogą wystąpić jeden po drugim lub w tym samym czasie:

• Skóra: swędzenie, zaczerwienienie, wysypka, bąble
• Drogi oddechowe: opuchlizna, zaburzenia mowy, trudności w połykaniu, ślinotok, świszczący oddechowe, duszność, przyspieszony oddech
• Problemy krążeniowe: szybkie tętno, niskie ciśnienie tętnicze
• Przewód pokarmowy: ból brzucha, mdłości, wymioty, biegunka

Przebieg może być bardzo różny i nie jest przewidywalny: reakcja anafilaktyczna może ustąpić i zatrzymać się samoistnie, ale może również rozwinąć się w ciągu kilku minut we wstrząs anafilaktyczny i być śmiertelna. W maksymalnie 20% przypadków objawy pojawiają się ponownie po 6–24 godzinach (przebieg dwufazowy).

Przyczyny

Wstrząs anafilaktyczny to ciężka reakcja alergiczna, w której pewne białe krwinki uwalniają duże ilości histaminy i innych substancji zapalnych. Powoduje to między innymi zwężenie dróg oddechowych i nagły spadek ciśnienia tętniczego, co w krótkim czasie może prowadzić do niewydolności krążenia.

W zależności od wieku, częstymi czynnikami wywołującymi są:

• pokarmowy: dzieci 60%, dorośli 16%
• jad owadów: dzieci 22%, dorośli 52%
• leki: dzieci 7%, dorośli 22%
• inne czynniki wywołujące: dzieci 5%, dorośli 3%
• nieznane czynniki wywołujące: dzieci 7%, dorośli 6%

Czynniki ryzyka, które mogą sprzyjać reakcji anafilaktycznej lub nasilać ją są następujące:

• Wysiłek fizyczny
• Zakażenia
• Stres psychiczny
• Leki (np. niektóre leki przeciwbólowe lub leki na ciśnienie tętnicze)
• Alkohol

Istniejące wcześniej schorzenia mogą również zwiększać ryzyko wystąpienia reakcji anafilaktycznej:

• Astma
• Mastocytoza
• Choroby serca
• Choroby tarczycy

Częstotliwość występowania

Każdego roku około 20–500 na 1 milion osób ma reakcję anafilaktyczną, 1–3 na 1 milion osób umiera z tego powodu. Do 3% populacji doświadczyło reakcji anafilaktycznej. Częstotliwość występowania wzrosła w ostatnich dziesięcioleciach.

Anafilaksja może wystąpić w każdym wieku. U dzieci są to głównie alergie pokarmowe, u dorosłych bardziej prawdopodobnymi czynnikami wywołującymi są ukąszenia owadów i leki.

Badania

Reakcję anafilaktyczną można rozpoznać po objawach, przebiegu zdarzeń oraz czynniku wywołującymi i wymaga ona szybkiego działania.

Leczenie stanu nagłego

Leczenie reakcji anafilaktycznej polega na podtrzymaniu oddychania i krążenia oraz zapobieganiu powikłaniom. Jeśli to możliwe, należy natychmiast przerwać wpływ alergenu.

Najważniejszym środkiem powstrzymującym reakcję anafilaktyczną jest szybkie podanie adrenaliny w postaci wstrzyknięcia domięśniowego w zewnętrzną część uda. Jeżeli nie nastąpi poprawa, wstrzyknięcie można powtórzyć. Ponadto, w razie duszności, podaje się tlen oraz aerozol rozszerzający oskrzela lub adrenalinę z nebulizatora.

Jeśli wystąpią problemy z krążeniem, podaje się wlewy. W przypadku zatrzymania krążenia natychmiast podejmowane są działania resuscytacyjne.

Po opanowaniu ostrych objawów należy zastosować lek przeciwhistaminowy oraz glikokortykoid, aby zapobiec dalszym powikłaniom i zatrzymać reakcję alergiczną.

W przypadku wstrząsu anafilaktycznego pacjent jest natychmiast przewożony do szpitala przez pogotowie ratunkowe.

Środki i zalecenia

Po wystąpieniu reakcji anafilaktycznej pacjent zazwyczaj otrzymuje skierowanie do gabinetu alergologicznego w celu dokładniejszego wyjaśnienia przyczyny alergii. Otrzymuje zaświadczenia o alergii oraz — w zależności od czynnika wywołującego — wskazówki lub dalsze leczenie, aby zapobiec kolejnej reakcji anafilaktycznej. W przypadku niektórych alergii można przeprowadzić immunoterapię swoistą dla alergenu (odczulanie). Jeśli istnieje wysokie ryzyko anafilaksji i nie można bezpiecznie uniknąć czynnika wywołującego, pacjentowi zostanie przepisany zestaw ratunkowy zawierający automatyczny wstrzykiwacz adrenaliny (pen) do podawania domięśniowego i inne leki.

Co można zrobić we własnym zakresie?

Reakcja anafilaktyczna to stan nagły, w którym liczy się każda minuta.

• Konieczny jest natychmiastowy telefon pod numer 112 — jeżeli pacjent nie może tego zrobić sam, powinien poprosić o to inną osobę.
• Jeśli to możliwe, należy wyeliminować czynnik wywołujący (np. usuwając żądło pszczoły).
• Należy ostrożnie i bez gwałtownych ruchów ułożyć poszkodowanego płasko, z uniesionymi nogami („pozycja przeciwwstrząsowa”). Przy niewydolności oddechowej należy umieścić poszkodowanego w pozycji półsiedzącej; jeśli jest nieprzytomny lub grożą mu wymioty, w pozycji bocznej ustalonej.
• Jeśli to możliwe, należy jak najszybciej podać adrenalinę z zestawu ratunkowego. Zastrzyk z adrenaliny można podać przez spodnie w zewnętrzną część mięśnia uda. Nie można tracić czasu na rozbieranie poszkodowanego.

Pozycja boczna ustalona

Profilaktyka

Przepisany po wystąpieniu ciężkiej reakcji alergicznej zestaw ratunkowy należy zawsze nosić przy sobie wraz z pisemną instrukcją użycia i regularnie upewniać się, że nie jest przeterminowany. U dzieci dawka może po pewnym czasie wymagać dostosowania.

Należy poinformować krewnych, bliskich i opiekunów o posiadaniu takiego zestawu i co należy zrobić w sytuacji nagłej.

Rokowania

Reakcje anafilaktyczne zwykle rozwijają się bardzo szybko. Czasami jednak ich początek jest opóźniony o kilka godzin po kontakcie z czynnikiem wywołującym.

Przebieg indywidualny jest nieprzewidywalny: anafilaksja może ustąpić samoistnie, ale może również nasilić się mimo prawidłowego leczenia.

W 5–20% wszystkich przypadków występuje opóźniony lub dwufazowy przebieg z nawrotem objawów po 6–24 godzinach, mimo że początkowa reakcja została skutecznie wyleczona.

Co roku od 1 do 3 na 1 milion osób umiera z powodu wstrząsu anafilaktycznego. Wskaźnik śmiertelności związany z anafilaksją wynosi 0,1% w przypadku konsultacji w warunkach ostro-dyżurowych i 1% u pacjentów hospitalizowanych.

Dodatkowe informacje

• Ukąszenia i użądlenia owadów
• Anafilaksja — informacje dla lekarzy

Autor

• Karen Zoufal, dziennikarz medyczny, Helmstedt
• Lek. Marcin Major , recenzent/edytor, Kraków