Definicja

Uraz czaszkowo-mózgowy jest wynikiem działania siły i/lub uszkodzenia mózgu, które jest na tyle poważny, że zaburza jego czynność, np. w postaci nieprzytomności. Ewentualne urazy współtowarzyszące dotyczą skóry głowy, kości czaszki, naczyń i opony twardej. Uraz głowy bez zaburzenia funkcji mózgu jest nazywany stłuczeniem mózgu.

Podłoże

• W wyniku urazu mózgowo-czaszkowego może dojść do krwawienia wewnątrzczaszkowego, czyli w obrębie opon mózgowych lub tkanki mózgowej, co powoduje gwałtowny wzrost ciśnienia wewnątrzczaszkowego. Objawy takiego krwawienia mogą wystąpić natychmiast, lub z opóźnieniem.
• W wyniku urazu może dojść do otwartego uszkodzenia głowy z krwawieniem widocznym poprzez złamane kości czaszki. Jednak poważne uszkodzenie mózgu jest możliwe również wtedy, gdy kości czaszki i skóra głowy nie zostały naruszone (uraz zamknięty mózgu).
• Ciężki uraz czaszkowo-mózgowy zagraża życiu i wymaga natychmiastowej interwencji lekarskiej!

Częstotliwość występowania

W Europie Środkowej rocznie dochodzi do około 300–400 urazów czaszkowo-mózgowych na 100 000 mieszkańców. Z tego ok. 90% kwalifikuje się jako lekkie, ok. 5% jako średnio ciężkie i ok. 5% jako ciężkie. Około jednej trzeciej wszystkich osób poszkodowanych to osoby poniżej 16 lat.

Ocena stopnia ciężkości urazu głowy

Do klasyfikacji urazowych uszkodzeń mózgu służy skala Glasgow. Umożliwia ona szybką ocenę, którą może przeprowadzić przeszkolony personel bez użycia dodatkowego sprzętu. Kryteria oceny odnoszą się do spontanicznych reakcji ruchowych, otwierania oczu i kontaktu słownego. Można uzyskać maksymalnie 15 punktów.

• Minimalny uraz czaszkowo-mózgowy: 15 punktów
• Lekki uraz czaszkowo-mózgowy: 13–15 punktów:
• Umiarkowany uraz mózgowo-czaszkowy: 9–12 punktów
• Ciężki uraz czaszkowo-mózgowy: 3–8 punktów

O dalszej diagnostyce, oprócz skali, decydują również czynniki ryzyka u poszczególnych pacjentów. W przypadku zwiększonego ryzyka wskazane może być badanie tomografii komputerowej (TK) głowy.

Czynniki ryzyka cięższego przebiegu

• Nastąpiła nieprzytomność lub co najmniej dwukrotnie nudności i wymiotowanie.
• Osoba poszkodowana przyjmuje leki rozrzedzające krew (np. aspirynę, klopidogrel, tikagrelor).
• Osoba poszkodowana przyjmuje leki przeciwzakrzepowe (np. antagonistę witaminy K, heparyny, dabigatran).
• Osoba poszkodowana miała po urazie napad padaczkowy z drgawkami.
• Występują paraliże.
• Istnieją oznaki złamania kości czaszki.
• Występują silne bóle głowy.
• Osoba poszkodowana spożywała alkohol lub zażywała narkotyki.
• Okoliczności wypadku są niejasne.
• Istnieją oznaki urazu wysokoenergetycznego (kiedy zadziałała duża siła).

Na co można zwrócić uwagę?

Lekarze często muszą polegać na informacjach pochodzących od osób trzecich. Zwróć uwagę na następujące objawy i oznaki:

• Czy dana osoba była lub jest nieprzytomna? Jeśli tak, to jak długo?
• Czy dana osoba pamięta, co się działo przed wypadkiem i po nim?
• Czy rusza rękami i nogami?
• Czy straciła czucie w jednej lub wielu części ciała?
• Czy odczuwa ból?
• Czy dana osoba skarży się na ból głowy, zawroty głowy, zaburzenia widzenia, ból szyi i/lub nudności i wymiotowanie?
• W jakim stopniu dolegliwości zmieniają się z biegiem czasu?
• Czy jest wyciek krwi albo innego płynu z uszu, nosa, oka lub ust?
• Czy występują krwawe pobiegnięcia wokół powiek albo krwawienie w obrębie białych części gałek ocznych?
• Czy ze skóry głowy leci krew?
• Czy źrenice mają nierówną wielkość?
• Czy oddech jest nieregularny?

Należy zebrać informacje na temat danej osoby i wypadku:

• Jaki był mechanizm urazu? upadek, uderzenie, skaleczenie, strzał itp.
• Jak mocna była siła, która zadziałała (np. prędkość pojazdu lub wysokość, z której nastąpił upadek)?
• Kiedy wydarzył się wypadek?
• Czy doszło do zatrucia? Czy zażywane były narkotyki?
• Czy istnieją jakieś choroby lub urazy, które mogły być przyczyną wypadku?

Kiedy należy wezwać pogotowie?

• W obrębie głowy lub twarzoczaszki znajdują się silnie krwawiące rany lub wyczuwalny jest silny obrzęk czaszki po upadku/uderzeniu w głowę.
• Osoba ranna ma zaburzenia świadomości, nawet jeśli są tylko przejściowe.
• Okolice wokół oczu są ciemne lub sine.
• Osoba ranna nie oddycha.
• Osoba ranna jest splątana.
• Występują problemy z równowagą lub zawroty głowy.
• Dana osoba wymiotuje.
• Osoba ranna miała lub ma nadal napad drgawkowy.
• Osoba ranna nie może ruszyć ręką lub nogą (paraliż).
• Nawet jeśli te objawy nie występują u danej osoby, należy wezwać pogotowie, jeśli napotka się osobę ranną z urazem głowy i nie wie, jak poważny jest to uraz.

Pierwsza pomoc w przypadku ostrego urazu czaszkowo-mózgowego

• W razie podejrzenia urazu odcinka szyjnego kręgosłupa: Nie należy przenosić osoby, chyba że jest to absolutnie konieczne. Jeśli niezbędna jest zmiana pozycji, uważać, aby nie powodować ruchu w odcinku szyjnym względem tułowia/głowy.
• Ułożyć daną osobę w miarę możliwości z lekko uniesioną głową i górną częścią tułowia.
• Jeśli dana osoba ma trudności z oddychaniem, należy udrożnić jej drogi oddechowe: uklęknąć za głową poszkodowanego, podłożyć dłonie z obu stron głowy pod kątami żuchwy i unieść żuchwę, nie poruszając przy tym szyją osoby rannej.
• Ewentualne krwawienia należy zatamować za pomocą bandaża lub czystego kawałka materiału.
• Należy monitorować stan świadomości osoby rannej.
• Jeśli osoba ranna przestanie oddychać, natychmiast rozpocząć resuscytację krążeniowo-oddechową (dzieci/dorośli).

Obserwacja w warunkach domowych

Po urazie czaszkowo-mózgowym ciśnienie śródczaszkowe może stopniowo rosnąć i doprowadzić do pogorszenia stanu zdrowia. W przypadku pacjentów z krótkotrwałą utratą przytomności w niektórych przypadkach monitorowanie w szpitalu można zastąpić obserwacją w warunkach domowych przez osoby trzecie. Lekarz powinien w razie potrzeby udzielić odpowiedniego instruktażu. Osoba odpowiedzialna otrzymuje następujące zalecenia:

• W pierwszych 4 godzinach po wypadku należy budzić osobę ranną co pół godziny, potem przez kolejne 3 godziny co godzinę i przez kolejne 20 godzin co 2 godziny.
• Należy pytać osobę ranną o jej imię i datę urodzenia, czas, miejsce i sytuację.
• Należy wezwać lekarza, jeśli dana osoba nie odpowiada na pytania, jeśli jej świadomość jest ograniczona, jeśli ma nudności lub wymiotuje albo jeśli jej stan budzi wątpliwości.

Dodatkowe informacje

• Uraz czaszkowo-mózgowy — informacje dla lekarzy
• Urazy głowy — informacje dla lekarzy
• Urazy głowy, leczenie doraźne — informacje dla lekarzy

Autorzy

• Anna Zwierzchowska, lekarz, Kraków (recenzent)
• Hannah Brand, absolwentka studiów medycznych (Cand. med.), Berlin