Czym są uszkodzenia spowodowane zimnem?

Definicja

Istnieją różne rodzaje urazów związanych z zimnem:

• Odmrożenie
• Uszkodzenia spowodowane zimnem
• Odmroziny
• Stopa okopowa

W przypadku miejscowego odmrożenia, kryształki lodu tworzą się w komórkach, gdy temperatura spada poniżej 0°C. Te kryształki lodu mogą uszkodzić komórki oraz naczynia krwionośne, co prowadzi do śmierci komórek. Miejscowe odmrożenia można podzielić na różne stopnie nasilenia. Urazy I i II stopnia objawiają się powierzchownymi uszkodzeniami, podczas gdy urazy III i IV stopnia, będące wynikiem silnego wychłodzenia, mogą prowadzić do uszkodzeń tkanki podskórnej, mięśni, ścięgien i nawet kości.

Z kolei niezamarzające urazy z zimna (Non-Freezing Cold Injuries -NFCI) charakteryzują się powolną utratą temperatury w tkankach bez bezpośredniego odmrożenia. Odmroziny (perniones) występują z powodu zmian naczyniowych i są odwracalne. W przypadku stopy zanurzeniowej, znanej również jako stopy okopowej (trench foot), stopa staje się niebieskawo-blada, zimna i opuchnięta z powodu długotrwałego wystawienia na mokre i chłodne warunki, nawet powyżej 0 stopni Celsjusza.

Objawy

Odmrożenia mogą prowadzić do utraty czucia i dolegliwości bólowych po ponownym ogrzaniu. W przypadku poważnych odmrożeń może wystąpić trwała utrata czucia. W zależności od stopnia nasilenia, urazy spowodowane zimnem mogą również prowadzić do zaburzeń czucia i dolegliwości bólowych po ponownym ogrzaniu, a nawet do powstania zakrzepów krwi i nagromadzenia się płynu w tkance, co objawia się obrzękiem. Typowymi objawami są swędzenie, uczucie ucisku i dyskomfort związany z tworzeniem się pęcherzy. W przypadku stóp okopowych mogą wystąpić pęcherze, owrzodzenia, zaburzenia krążenia, a nawet martwica tkanek. Niektórzy pacjenci nawet po wielu latach nadal odczuwają zwiększoną potliwość, wrażliwość na zimno oraz ból podczas chodzenia.

Przyczyny

Odmrożenia mogą wystąpić w związku z uprawianiem sportów zimowych, wspinaczką górską, długim przebywaniem na zewnątrz w niskich temperaturach lub pracą w niskich temperaturach (chłodnie, praca na zewnątrz, górnictwo). Szczególnie narażone są palce u rąk i nóg, uszy i nos. Starszy wiek, bezdomność, zespół Raynauda, źle dopasowane, uciskające buty, a także alkohol, nikotyna i narkotyki zwiększają ryzyko uszkodzeń spowodowanych przez zimno.

W przypadku odmrożeń zakres i głębokość uszkodzeń zależą od temperatury (temperatura odczuwalna), wilgotności, czasu trwania i odzieży ochronnej. Niezabezpieczony kontakt z metalami kriogenicznymi (≤-10°C) może prowadzić do miejscowych odmrożeń po zaledwie kilku sekundach (zimno kontaktowe). W temperaturach poniżej -50°C wysoka objętość oddechowa może powodować pękanie naprężeniowe zębów, a także odmrożenia dróg oddechowych aż do płuc włącznie. Uszkodzenie spowodowane zimnem (NFCI) jest spowodowane powolną utratą temperatury w tkankach z obniżeniem temperatury wnętrza ciała do hipotermii (wychłodzenia). Odmroziny występują zwykle 12–24 godzin po kontakcie z zimnem lub wilgocią, szczególnie na palcach stóp. Stopa okopowa rozwija się po tzw. mokrym odmrożeniu, tj. powtarzających się lub długotrwałych mokrych okresach zimna powyżej temperatury zamarzania, np. u żołnierzy w okopach.

Częstotliwość występowania

Odmrożenia występują w Europie Środkowej znacznie rzadziej niż oparzenia. Pacjenci są głównie w wieku od 30 do 50 lat. Występują 10 razy częściej u mężczyzn niż u kobiet. U kobiet rejestruje się odmroziny najczęściej w młodym wieku.

Badania

• Badania powinny umożliwić ocenę zakresu uszkodzeń, ogólnego stanu pacjenta i możliwej hipotermii (hipotermia).
• Należy wykluczyć inne oddziaływania termiczne lub chemiczne na skórę.
• Objawy takie, jak ból po ponownym ogrzaniu, dają wskazówki dotyczące rodzaju i zakresu uszkodzenia. Utrata czucia wskazuje na poważniejsze odmrożenia.
• Odmrożenia są podzielone na 4 stopnie ciężkości w oparciu o objawy i uszkodzenia:
  • 1. stopień: odrętwienie, zaczerwienienie, obrzęk
  • 2. stopień: powstawanie pęcherzy, zaczerwienienie, nadżerki, zwiększona tkliwość aż do braku czucia
  • 3. stopień: pęcherze wypełnione krwią, obumieranie tkanek (martwica), brak czucia
  • 4. stopień: niebieskawe do czarnych przebarwienia, głębokie martwice
• Specjalne badania, takie jak scyntygrafia kości, angiografia rezonansu magnetycznego lub angiografia TK, pozwalają na prognostyczną ocenę uszkodzenia tkanek.

Leczenie

• Celem leczenia jest ograniczenie zakresu odmrożeń, złagodzenie bólu, wspieranie jak najlepszego gojenia i uniknięcie wtórnych uszkodzeń, takich jak utrata funkcji lub konieczność amputacji.
• Odmrożenia pierwszego stopnia mogą podlegać leczeniu przez lekarza pierwszego kontaktu. Odmrożenia drugiego lub wyższego stopnia powinny być leczone przez specjalistów.
• Nie jest dostępny jeden sposób leczenia. Standardowe leczenie polega zwykle na ponownym ogrzaniu rany, a następnie zastosowaniu miejscowych opatrunków hamujących infekcję i, w razie potrzeby, późniejszym zabiegu chirurgicznym. Ważniejsze od leczenia miejscowego w ostrej fazie jest ogólnoustrojowe ogrzanie.
  • Osoba poszkodowana jest natychmiast przenoszona do chronionego, ciepłego miejsca, a wilgotna odzież jest usuwana.
  • Po upewnieniu się, że nie może dojść do nowych uszkodzeń spowodowanych zimnem, rozpoczyna się ogrzewanie. Naprzemienne ogrzewanie i ponowne wychładzanie może spowodować poważne uszkodzenia.
  • Ponieważ w przypadku poważnego miejscowego urazu spowodowanego zimnem dochodzi do obrzęku skóry, należy zdjąć ciasną odzież i pierścionki z palców dłoni.
  • W przypadku odmrożenia, dotkniętą część ciała kąpie się w wodzie o temperaturze 37–39°C z dodatkiem substancji antybakteryjnej przez 15–60 minut. Ogrzewanie dotkniętej części ciała przez pocieranie lub bezpośrednie przyłożenie ciepła może spowodować dodatkowe uszkodzenie skóry i należy tego unikać.
  • Uszkodzenia zimnem należy powoli ogrzewać strumieniem powietrza o temperaturze 22–27°C.
• Jeśli skóra z odmrozinami jest sucha, ciepła i utrzymywana w czystości, zwykle z czasem goi się samoistnie. W razie potrzeby można podać leki przeciwbólowe lub preparaty przeciwko swędzeniu.
• W przypadku ostrych i ciężkich odmrożeń, w ciągu pierwszych 24 godzin przydatne może być leczenie przeciwzakrzepowe.
• Jeśli można wyraźnie odróżnić zdrową tkankę od martwej, martwą tkankę można usunąć chirurgicznie. Zwykle gojenie może zająć od kilku dni do kilku tygodni. W przypadku znacznego obrzęku może być konieczne wykonanie nacięcia powięzi w celu odciążenia tkanki. Głębokie odmrożenia z uszkodzeniem tkanki podskórnej, mięśniowej lub kostnej mogą wymagać amputacji.

Profilaktyka

• Chroń się przed zimnem. Szczególnie dobrze izoluje kilka warstw przewiewnej i luźnej odzieży. Wierzchnia warstwa odzieży powinna być wiatroszczelna.
• Należy unikać nadmiernego wysiłku i wilgoci spowodowanej poceniem się. Mokrą odzież należy zmienić, ponieważ wilgoć paruje i prowadzi do zwiększonej utraty ciepła. Nie powinno się spożywać alkoholu, ponieważ zwiększa utratę ciepła.
• Pobyt na mrozie powinien być jak najkrótszy.
• Należy zapewnić wystarczającą ilość płynów, najlepiej w postaci ciepłych napojów.
• Należy unikać spożywać alkoholu i palenia papierosów.

Rokowania

• Nie ma wiarygodnych parametrów określających dobre lub złe rokowania w przypadku odmrożeń.
• Gojenie się miejscowych odmrożeń bez konsekwencji jest możliwe, ale mało prawdopodobne w przypadku temperatur tkanek <10°C.
• Wcześniejsze odmrożenia wydają się zmniejszać tolerancję na zimno i sprzyjać ponownemu odmrożeniu.
• Odmroziny zwykle goją się w ciągu kilku tygodni, ale istnieje wysokie ryzyko ich nawrotu.

Dodatkowe informacje

• Wychłodzenie (hipotermia)
• Zespół Raynauda
• Miejscowe odmrożenia i uszkodzenia spowodowane zimnem — Informacje dla personelu medycznego

Autor

• Markus Plank, MSc BSc, dziennikarz medyczny i naukowy, Wiedeń
• Lek. Marcin Major , recenzent/edytor, Kraków