Co to jest przegrzanie i udar cieplny?

Definicja

Do przegrzania lub udaru cieplnego dochodzi, gdy po dłuższym pobycie w ciepłym otoczeniu przestaje działać termoregulacja organizmu. Jeśli temperatura powietrza rośnie, organizm zwykle potrafi utrzymać swoją normalną ciepłotę (36,6°C). Ciepło jest odprowadzane na zewnątrz przez skórę. Mechanizm ten działa jednak tylko wtedy, gdy temperatura otoczenia jest niższa od temperatury ciała. Pocenie się jest głównym mechanizmem przeciwdziałającym przegrzaniu. W gorące i wilgotne dni parowanie potu jest ograniczone ze względu na zwiększoną wilgotność powietrza. Jeśli organizm nie może oddać wystarczająco dużo ciepła, temperatura ciała wzrasta i mogą pojawić się objawy udaru.

Przegrzanie stanowi łagodniejszą reakcję na ciepło. Objawy są mniej nasilone niż w przypadku udaru cieplnego.

Udar słoneczny jest spowodowany długotrwałą, intensywną ekspozycją odkrytej głowy na słońce. Prowadzi to do przegrzania mózgu i podrażnienia opon mózgowych.

Objawy

W przypadku przegrzania temperatura ciała wynosi od 37 do 40°C. Częste objawy to ból i zawroty głowy, pragnienie, nudności, wymioty, osłabienie, drażliwość i zaburzenia koordynacji. Nieleczone przegrzanie może się przerodzić w udar cieplny.

Po dłuższym staniu w upale może również dojść do tzw. omdlenia spowodowanego ciepłem. Charakteryzuje się ono zawrotami głowy, nudnościami i omdleniem, mogą mu towarzyszyć obrzęki spowodowane przegrzaniem.

W przypadku udaru cieplnego temperatura ciała sięga ponad 40°C. Pierwszymi objawami udaru cieplnego są często zaburzenia ze strony ośrodkowego układu nerwowego, takie jak zamroczenie, napady padaczkowe i omdlenia. Dodatkowo pojawiają się objawy przegrzania organizmu, takie jak zawroty, bóle głowy i mdłości. Inne objawy to sucha, gorąca i czerwona skóra (prawie bez potu) oraz problemy z krążeniem, ze wstrząsem włącznie. Natychmiast po pojawieniu się istotnych objawów należy szukać pomocy lekarza. Jeśli temperatura ciała mierzona doodbytniczo jest wyższa niż 39,5°C, sytuację należy potraktować szczególnie poważnie. Jeśli temperatura ciała przekroczy 41°C, może dojść do uszkodzenia ważnych dla życia narządów, takich jak mózg, wątroba i nerki.

Udar cieplny często rozwija się powoli przez kilka dni. Podczas wysiłku fizycznego (np. uprawiania sportu) w upale udar cieplny może pojawić się szybciej.

Przyczyny

Pobyt w środowisku o temperaturze wyższej niż ciepłota ciała może prowadzić do udaru cieplnego. Już w temperaturze powyżej 33°C zagrożenie znacząco wzrasta. Aklimatyzacja do wysokich temperatur może trwać od kilku dni do 2 tygodni, dlatego szybkie zmiany temperatury mogą stanowić zagrożenie. Z tego powodu podróżni są często szczególnie narażeni na takie ryzyko. Jeśli dochodzi do tego wysoka wilgotność powietrza, termoregulacja organizmu ulega dalszemu pogorszeniu.

Czynniki ryzyka

• Kolejne czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia udaru cieplnego to wzmożone wytwarzanie ciepła, np. podczas wysiłku fizycznego, choroby, której towarzyszy gorączka lub zażywanie narkotyków.
• Ryzyko wzrasta również w przypadku upośledzonej zdolności oddawania ciepła, np. w przypadku nadwagi i otyłości, odwodnienia, chorób układu krążenia, nieodpowiedniego ubioru, spożywania alkoholu czy przyjmowania niektórych leków.
• Dzieci i osoby starsze mają obniżoną zdolność oddawania ciepła i reagują szczególnie wrażliwie na utratę płynów.

Częstotliwość występowania

• Udary cieplne zdarzają się częściej w gorącym, wilgotnym klimacie, zwłaszcza podczas długotrwałych upałów.
• Występują głównie u osób starszych oraz przewlekle chorych.
• W następstwie zmian klimatycznych rośnie liczba zgonów spowodowanych upałami. W Europie szacuje się ją obecnie na 25 000 rocznie.

Badania dodatkowe

• Wykonywany jest pomiar ciśnienia tętniczego i tętna, wykonuje się osłuchiwanie serca i płuc.
• Temperaturę ciała mierzy się w miarę możliwości w odbycie.
• Sprawdza się stan przytomności i odruchy.
• W razie potrzeby pobiera się krew i wykonuje dalsze badania.

Leczenie

W przypadku łagodnego przegrzania objawy zwykle szybko ustępują po przyjęciu odpowiedniej ilości płynów i schłodzeniu. Jeśli objawy wskazują na początek przegrzania, trzeba na wczesnym etapie przenieść dotkniętą osobę w chłodniejsze miejsce. Pomóc mogą być również zimne okłady. W razie ryzyka omdlenia nie wolno pozostawiać chorego bez nadzoru w wannie lub w zimnej wodzie. Leki przeciwgorączkowe nie wykazują skutecznego działania w przypadku przegrzania organizmu.

Udar cieplny jest stanem nagłym, wymagającym natychmiastowego leczenia. Jeśli doszło do udaru cieplnego, należy jak najszybciej spowodować obniżenie temperatury ciała danej osoby do wartości poniżej 40°C, ale nie niższej niż 38–39°C. Dana osoba powinna być jak najszybciej przewieziona do szpitala.

Metody chłodzenia

• Zanurzenie całego ciała w zimnej kąpieli: jest to najskuteczniejszy sposób na obniżenie temperatury. Jest to metoda z wyboru w leczeniu udaru cieplnego. Może jednak powodować dreszcze, a leżenie w lodowatej wodzie dla wielu osób może być bardzo nieprzyjemne.
• Chłodzenie przez odparowanie: ustawić wokół rozebranej osoby wentylatory. Jednocześnie zadbać o utrzymanie stanu wilgotności skóry. Spryskiwać skórę zimną wodą lub zwilżać ją za pomocą ręcznika lub gąbki. Taka procedura jest dobrze tolerowana.
• Chłodzenie za pomocą zimnych okładów: można je umieścić w okolicach pachwiny, pach lub na głowie (w przypadku udaru słonecznego). Należy przy tym unikać bezpośredniego kontaktu lodu ze skórą. Między woreczek a skórę włożyć ściereczkę lub ręcznik. Wadą tej metody jest to, że jest ona bardzo nieprzyjemna, powoduje dreszcze, a efekt pojawia się stosunkowo powoli.

Leki

• Stosowane aby ustabilizować krążenie, równowagę płynów i elektrolitów można podać bezpośrednio do krwiobiegu w postaci wlewu dożylnego.
• Ewentualne napady drgawkowe leczy się farmakologicznie.

Zapobieganie

Przy bardzo wysokich temperaturach można zapobiegać przegrzaniu lub udarowi cieplnemu, przebywając w chłodnych pomieszczeniach (np. wyposażonych w klimatyzację). Podczas dłuższych fal upałów można zmniejszyć ryzyko wystąpienia udaru cieplnego, unikając przebywania na słońcu. Wystarczy już kilka godzin dziennie. Spędzając czas na świeżym powietrzu, należy przestrzegać pewnych zasad:

• Nosić jasne, luźne ubrania.
• Nosić kapelusz, używać parasola lub parasola przeciwsłonecznego dla ochrony przed słońcem.
• Zadbać o to, by przed wyjściem na zewnątrz wypić dostatecznie dużo płynów. Przyjmować płyny w ciągu dnia w regularnych odstępach czasu. W miarę możliwości pić wodę, mniej zaś napojów zawierających kofeinę lub alkohol, mają one bowiem działanie moczopędne.
• Jeść dostatecznie dużo słonych potraw.
• Unikać ciężkiego wysiłku fizycznego.
• Aktywność fizyczna powinna ograniczać się do chłodniejszych pór dnia, czyli przed godziną 10 rano lub po godzinie 18. Przed rozpoczęciem treningu sportowego należy przez 3–4 dni przyzwyczajać organizm do wyższej temperatury.
• Osoby zmagające się z przewlekłymi chorobami powinny skonsultować się z lekarzem w sprawie odpowiedniego postępowania w czasie upałów. 

Rokowania

Przy wczesnym rozpoznaniu i odpowiednim leczeniu przeżywalność jest bliska 100%. W najgorszym przypadku prawdopodobieństwo zgonu w wyniku udaru cieplnego nie przekracza 10%. Śmiertelność zależy od ewentualnych chorób towarzyszących, wieku oraz czasu trwania i stopnia przegrzania. Osoby starsze zmagające się z chorobami przewlekłymi, takimi jak zaburzenia serca i płuc, problemy psychiczne i/lub izolacja społeczna, są bardziej narażone na ryzyko zgonu.

Dodatkowe informacje

• Skutki przegrzania — informacje dla lekarzy

Autorzy

• Anna Zwierzchowska, lekarz, Kraków (recenzent)
• Martina Bujard, dziennikarz naukowy, Wiesbaden