Streszczenie

Informacje ogólne

• Profilaktyka zdrowotna powinna stanowić jeden z fundamentów skutecznej opieki medycznej. Programy profilaktyczne finansowane przez Ministerstwo Zdrowia i Narodowy Fundusz Zdrowia umożliwiają wczesne wykrywanie chorób oraz ograniczenie ich powikłań, co przekłada się na poprawę jakości życia pacjentów i jednocześnie zmniejszenie kosztów leczenia.
• Dostępne w Polsce programy profilaktyczne obejmują szeroki zakres – od badań przesiewowych w kierunku nowotworów, poprzez bilanse zdrowia dorosłych, po działania skierowane na profilaktykę i wykrywanie chorób układu krążenia czy oddechowego
  • obecnie prowadzonych jest aktywnie dziewięć programów profilaktycznych:
    • Profilaktyka raka szyjki macicy
    • Profilaktyka raka piersi
    • Program profilaktyki raka jelita grubego: kolonoskopia – badanie, które ratuje życie
    • Moje Zdrowie – bilans zdrowia dorosłego człowieka
    • Profilaktyka chorób układu krążenia (CHUK)
    • Program profilaktyki chorób odtytoniowych (w tym POChP)
    • Program profilaktyki gruźlicy
    • Program badań prenatalnych
    • Program dotyczący traumy - pilotażowy

• Zgłaszalność pacjentów do programów pozostaje niestety niska
  • na przykład według danych NFZ, pomimo szerokiej dostępności, zgłaszalność do programu profilaktyki raka piersi nadal pozostaje znacznie poniżej 50% populacji pacjentek objętych programem¹

Profilaktyka raka szyjki macicy²

• Grupa docelowa: kobiety w wieku 25-64 lat, które nie miały badania cytologicznego w ciągu ostatnich 3 lat
• Cel programu: zmniejszenie wskaźnika umieralności kobiet na raka szyjki macicy do poziomu osiągniętego w krajach Unii Europejskiej oraz zwiększenie wiedzy kobiet na temat profilaktyki raka szyjki macicy i wprowadzenie na terenie całego kraju jednolitego modelu postępowania diagnostycznego
• Realizator programu: Poradnie położniczo-ginekologiczna z aktywnym kontraktem NFZ oraz wybrane poradnie POZ, brak wymaganego skierowania
  • wyszukiwarka poradni realizujących program: nfz.gov.pl
• Obecnie dostępne są dwa rodzaje badań przesiewowych:
  
  • schemat TRADYCYJNY
    • klasyczna cytologia
    • wykonywana co 3 lata
  • schemat NOWY
    • test HPV HR z genotypowaniem, który wykrywa DNA lub RNA wirusa brodawczaka ludzkiego o wysokim ryzyku onkogennym
      • jeśli wynik testu HPV HR jest dodatni, z tej samej próbki wykonuje się dodatkowo cytologię na podłożu płynnym (LBC)
    • wykonywany jest co 5 lat
  • w przypadku wyniku prawidłowego - kolejne badanie według schematu
  • w przypadku wyniku prawidłowego, ale wysokiego ryzyka zmian - kolejne badanie po upływie 12 miesięcy
    • zakażenie wirusem HIV,
    • przyjmowanie leków immunosupresyjnych
    • zakażenie HPV typem wysokiego ryzyka
  • w przypadku wyniku nieprawidłowego - konieczne badanie kolposkopowe i dalsza diagnostyka
• Więcej szczegółowych informacji o postępowaniu w artykule: Zmiany przedrakowe szyjki macicy

Profilaktyka raka piersi²

• Grupa docelowa: kobiety w wieku od 45 do 74 lat, które:
  • w ciągu ostatnich 2 lat nie wykonywały profilaktycznej mammografii
  • zakończyły okres 5 lat od leczenia chirurgicznego raka piersi, w trakcie uzupełniającej hormonoterapii - badanie co 12 miesięcy
  • zakończyły 5-letni proces monitorowania po zakończonym leczeniu raka piersi - badanie co 12 miesięcy
• Cel programu: obniżenie wskaźnika umieralności w Polsce z powodu raka piersi do poziomu krajów Unii Europejskiej, podniesienie poziomu wiedzy na temat profilaktyki raka sutka i wczesna diagnostyka oraz ujednolicenie zasad postępowania diagnostycznego w całym kraju
• Realizator programu: poradnie stacjonarne lub mammobusy, brak wymaganego skierowania
  • wyszukiwarka poradni realizujących program: nfz.gov.pl
• W ramach programu wykonywana jest mammografia:
  • co 2 lata w przypadku wyniku prawidłowego
  • co 12 miesiący w przypadku pacjentek po zakończonym leczeniu raka piersi (patrz wyżej)
• Według danych NFZ, pomimo szerokiej dostępności, zgłaszalność do programu nadal nie przekracza 50% populacji objętej programem, co podkreśla znaczenie aktywnej roli lekarzy w edukowaniu pacjentek
• Więcej szczegółowych informacji o postępowaniu w artykule: Rak piersi

Profilaktyka raka jelita grubego

Moje Zdrowie - bilans dorosłego człowieka

• Grupa docelowa: program skierowany do wszystkich pacjentów:
  • w wieku od 20 lat
    • pacjenci w wieku 20-49 lat - mogą wziąć udział w programie raz na 5 lat
    • pacjenci w wieku powyżej 49 lat - mogą wziąć udział w programie raz na 3 lata
  • pajenci, którzy brali udział w programie Profilaktyka 40 PLUS, mogą przystąpić dopiero po upływie 12 miesięcy
• Cel programu:
  • wczesne wykrywanie chorób cywilizacyjnych i przewlekłych – m.in. schorzeń układu krążenia, cukrzycy, chorób nerek, zaburzeń funkcji tarczycy, wybranych chorób onkologicznych, infekcyjnych (takich jak zakażenie HCV) oraz zaburzeń psychicznych i poznawczych
  • promowanie zachowań prozdrowotnych: edukacja, promocja szczepień zalecanych, motywacja do zdrowego stylu życia i redukcji czynników ryzyka sercowo-naczyniowego
• Realizator programu: każda poradnia POZ, nie wymaga skierowania
• Program składa się z trzech etapów - Kwestionariusza Zdrowotnego, badań laboratoryjnych oraz wizyty podsumowującej z ustaleniem Indywidualnego Planu Zdrowotnego
  • uzupełnienie ankiety - Kwestionariusza Zdrowotnego
    • uwzględnia między innymi styl życia, czynniki ryzyka, choroby przewlekłe, wywiad rodzinny
    • samodzielnie wypełnienie ankiety przez pacjenta (możliwe za pośrednictwem Internetowego Konta Pacjenta) lub z pomocą w gabinecie lekarza POZ/pielegniarki POZ
    • na podstawie wyników ankiety ustalany jest zakres badań laboratoryjnych dla danego pacjenta i generowane jest skierowanie
  • wykonanie badań laboratoryjnych
    • zakres podstawowego pakietu dla wszystkich pacjentów: morfologia, glukoza, kreatynina z eGFR, lipidogram, TSH, badanie ogólne moczu
    • w zależności od wieku pacjenta i wyników ankiety może wymagane być rozszerzenie zakresu badań o oznaczenie prób wątrobowych, PSA całkowitego, przeciwciał anty-HCV, lipoproteiny (a)
  • wizyta podsumowująca z określeniem Indywidualnego Planu Zdrowotnego
    • lekarz lub pielęgniarka POZ omawia wyniki badań w oparciu o odpowiedzi udzielone w ankiecie, dokonuje pomiarów antropometrycznych (masa, wzrost, BMI, WHR) oraz ciśnienia tętniczego i przygotowuje spersonalizowany plan dalszych działań profilaktycznych, edukacji lub kieruje na dalszą diagnostykę

Profilaktyka chorób układu krążenia (CHUK)³

• Grupa docelowa: program skierowany do pacjentów⁴:
  • w wieku od 35 do 65 lat
  • bez rozpoznanej cukrzycy, przewlekłej choroby nerek, rodzinnej hipercholesterolemii
  • którzy nie brali udziału w programie Moje Zdrowie w ciągu ostatnich 12 miesięcy
  • którzy nie brali udziału w programie w ciągu ostatnich 5 lat
• Cel programu:
  • obniżenie o 20 % zachorowalności i umieralności z powodu chorób układu krążenia dzięki wczesnemu wykrywaniu i redukcji występowania i natężenia czynników ryzyka
  • zwiększenie wykrywalności i skuteczności leczenia chorób układu krążenia
  • wczesna identyfikacja osób z podwyższonym ryzykiem CHUK
  • promocja zdrowego stylu życia
• Realizator programu: każda poradnia POZ, nie wymaga skierowania
• Program składa się z dwóch części - uzupełnienie karty badania profilaktycznego wraz ze zleceniem badań laboratoryjnych oraz wizyta na której następuje ocena ryzyka sercowo-naczyniowego według algorytmu SCORE2, interpretacja badań laboratoyjnych i wydanie dalszych zaleceń
  • karta badania profilaktycznego⁵ powinna zawierać informacje uzyskane z wywiadu od pacjenta - choroby sercowo-naczyniowe u rodziców, dane na temat stylu życia - oraz dane z badania fizykalnego - pomiar masy ciała, wzrostu, BMI, obwodu talii i bioder, wartości ciśnienia tętniczego
  • w ramach programu zlecane jest wykonanie lipidogramu oraz poziomu glukozy na czczo
  • na kolejnej wizycie omawiane jest z pacjentem ryzyko sercowo-naczyniowe i udzielane są dalsze zalecenia, w zależności od wyników badań oraz stratyfikacji ryzyka:
    • ponownego badania za 5 lat
    • edukacji zdrowotnej i ponownego badania za 5 lat
    • pozostawienia pacjenta pod kontrolą lekarza POZ poza programem
    • skierowania na dalsze leczenie do specjalisty
• Więcej szczegółowych informacji o postępowaniu w artykule: Profilaktyka pierwotna chorób sercowo-naczyniowych

Program profilaktyki chorób odtytoniowych

• Grupa docelowa: program skierowany do pacjentów
  • w wieku powyżej 18 lat, palących papierosy lub inne wyroby tytoniowe, lub narażonych nabierne palenie, a zwłaszcza:
    • w w wieku pomiędzy 40 a 65 lat
    • którzy nie mieli w ramach programu profilaktyki wykonanej spirometrii w ciągu ostatnich 36 miesięcy
    • bez rozpoznanej przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, przewlekłego zapalenia oskrzeli lub rozedmy
• Cel programu:
  • zmniejszenie zachorowalności na schorzenia odtytoniowe, w tym ograniczenie zachorowalności, inwalidztwa i umieralności z powodu POChP poprzez kompleksowe działania edukacyjno-diagnostyczne i terapeutyczne w grupach wysokiego ryzyka
  • poprawa świadomości w zakresie szkodliwości palenia oraz metod zapobiegania i leczenia uzależnienia od tytoniu
  • wczesne wykrywanie POChP i innych chorób odtytoniowych oraz poprawa dostępności do specjalistycznego leczenia uzależnienia od tytoniu i chorób płuc
  • poprawa skuteczności leczenia chorób odtytoniowych
• Realizator programu: wybrane poradnie POZ
  • wyszukiwarka poradni realizujących program: nfz.gov.pl
• Program realizowany jest w dwóch etapach:
  • podstawowym – prowadzonym w placówkach POZ
    • w ramach wizyty przeprowadzany jest szczegółowy wywiad dotyczący stylu życia, statusu palenia, objawów ze strony układu oddechowego oraz ekspozycji na dym tytoniowy
    • ocena gotowości pacjenta do rzucenia palenia i ewentualnie dobierana odpowiednia forma pomocy
    • spirometria u osób z podejrzeniem POChP lub długoletnich palaczy
  • specjalistycznym – realizowanym w poradniach antynikotynowych lub pulmonologicznych
    • pogłębiona diagnostyka obrazowa, wsparcie psychologiczne i farmakoterapia uzależnienia od nikotyny

Program profilaktyki gruźlicy

• Grupa docelowa: program skierowany do pacjentów
  • w wieku powyżej 18 lat, u których dotychczas nie rozpoznano gruźlicy - szczegolnie narażonych:
    • mających bezpośredni kontakt z chorym na gruźlicę
    • bezrobotnych
    • bezdomnych
    • niepełnosprawnych
    • obciążonych chorobą przewlekłą
    • uzależnionych od alkoholu lub narkotyków
• Cel programu:
  • zmniejszenie wskaźnika zachorowalności i śmiertelności gruźlicy
  • objęcie wczesną opieką pacjentów chorych na gruźlicę
  • podniesienie świadomości społecznej poprzez edukację zdrowotną
  • zwiększenie dostępności do świadczeń pielęgniarki środowiskowej oraz poradni specjalistycznych – gruźlicy i chorób płuc
• Realizator programu: każda pielęgniarka POZ
• Program polega na przeprowadzeniu ankiety przez pielęgniarkę POZ i ustaleniu dalszego postępowania w zależności od wyniku
  • ankieta uwzględnia między innymi dane na temat potencjalnego narażenia na gruźlicę lub inne choroby płuc, warunki mieszkaniowe, informacje na temat chorób przewlekłych, uzależnień
  • elementem przeprowadzania programu jest także edukacja zdrowotna, dotyczącą objawów gruźlicy, sposobów zapobiegania transmisji oraz znaczenia wczesnej diagnostyki
  • w przypadku uzyskania 1-9 punktów - grupa umiarkowanego ryzyka zachorowania 
    • pacjent nie wymaga dalszej diagnostyki
    • kolejna możliwość udziału w ankiecie po 24 miesiącach od daty ostatniego badania
  • w przypadku uzyskania 10-24 punktów - grupa podwyższonego ryzyka zachorowania 
    • pacjent nie wymaga dalszej diagnostyki
    • pielęgniarka przekazuje pisemną informację o wynikach ankiety lekarzowi POZ - wskazana wizyta celem ustalenia dalszego postępowania
• Więcej szczegółowych informacji o postępowaniu w artykule: Gruźlica

Program badań prenatalnych

• Grupa docelowa: pacjentki ciężarne z grupy ryzyka 
  • wystąpienie w poprzedniej ciąży aberracji chromosomowej płodu lub dziecka
  • stwierdzenie wystąpienia strukturalnych aberracji chromosomowych u ciężarnej lub u ojca dziecka
  • stwierdzenie znacznie większego ryzyka urodzenia dziecka dotkniętego chorobą uwarunkowaną monogenowo lub wieloczynnikową
  • stwierdzenie w czasie ciąży nieprawidłowego wyniku badania USG lub badań biochemicznych wskazujących na zwiększone ryzyko aberracji chromosomowej lub wady płodu
• Cel programu:
  • wczesna identyfikacja ryzyka i rozpoznanie wad płodu
  • umożliwienie leczenia wad jeszcze w okresie życia płodowego
  • umożliwienie rodzicom dziecka przygotowanie się do natychmiastowego wdrożenia specjalistycznej opieki po jego narodzeniu
• Realizator programu: wybrane poradnie ginekologiczno-położnicze, wymaga skierowania
  • wyszukiwarka poradni realizujących program: nfz.gov.pl
• Badania objętę programem dzielą się na dwa etapy - badania inwazyjne i nieinwazyjne
  • badania nieinwazyjne
    
    • na nich opiera się przesiewowa diagnostyka prenatalna
    • Poradnictwo i badania biochemiczne (PAPP-A, free-β -hCG, AFP, Estriol) - pomiędzy 11. a 14. tygodniem ciąży
    • Poradnictwo i USG płodu w kierunku diagnostyki wad wrodzonych - pomiędzy 11. a 14. tygodniem ciąży oraz pomiędzy 18. a 22. tygodniem i 6. dniem ciąży
    • wymagają skierowania od lekarza prowadzącego ciążę
  • badania inwazyjne
    • mają na celu zweryfikować nieprawidłowy lub niejednoznaczny wynik badania prenatalnego, uzyskany metodą nieinwazyjną
    • zalicza się do nich amniopunkcję genetyczną, biopsję kosmówki czy kordocentezę
    • wymagają skierowania od lekarza prowadzącego ciążę lub lekarza z etapu Poradnictwo i USG płodu w kierunku diagnostyki wad wrodzonych

Program pilotażowy dotyczący traumy

• Grupa docelowa: pacjenci z traumą oraz ich rodziny - powstałą na skutek 
  • udziału w działaniach wojennych
  • doświadczeń uchodźczych
  • bycia ofiarą lub świadkiem przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej
  • udziału w wypadku komunikacyjnym (pośredniego lub bezpośredniego)
  • innego zdarzenia losowego, które wpłynęło na zdrowie psychiczne pacjenta
• Cel programu: poprawa jakości leczenia pacjentów przez praktyczne sprawdzenie sposobu organizacji opieki nad osobami po doświadczeniu traumy, pilotaż realizowany jest w okresie od 1 stycznia 2023 roku do 30 czerwca 2026 roku
• Realizator programu: wybrane ośrodki, nie wymaga skierowania
  • wyszukiwarka ośrodków realizujących program: nfz.gov.pl
• Program polega na zapewnieniu opieki psychiatrycznej w postaci konsultacji, rehabilitacji psychiatrycznej, leczenia zaburzeń nerwicowych, sesji psychoterapii indywidualnej, rodzinnej lub grupowej, porady psychologicznej
• Opieka nad pacjentem jest sprawowana w ramach pomocy
  • konsultacyjnej
  • krótkoterminowej - do 4 tygodni
  • długoterminowej - powyżej 4 tygodni

Informacje dla pacjentów

O czym należy informować pacjentów?

• Rola lekarza rodzinnego jest kluczowa w kwalifikacji pacjentów do badań, motywowaniu ich do udziału oraz wczesnym wykrywaniu niepokojących objawów - regularne przypominanie pacjentom o dostępnych programach znacząco zwiększa zgłaszalność i skuteczność działań profilaktycznych
• Informacje o aktualnie prowadzonych programach profilaktycznych: pacjent.gov.pl
• Wyszukiwarka poradni prowadzących programy profilaktyczne: nfz.gov.pl