Zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży

U dzieci granica między prawidłowymi emocjami a zaburzeniami lękowymi jest często trudna do zdefiniowania. Sygnałem ostrzegawczym jest utrudnianie przez lęk sytuacji społecznych lub ograniczanie rozwoju społecznego dziecka. Lęk jest objawem bardzo nieswoistym, który może występować także w wielu innych schorzeniach.

Zaburzenia lękowe u dzieci obejmują następujące zaburzenia:

• Zaburzenia emocjonalne z lękiem separacyjnym, np. w stosunku do matki i/lub ojca
• Fobie związane z określonymi przedmiotami lub sytuacji, np. kynofobia (strach przed psami)
• Wyraźny lęk przed nieznajomymi (zaburzenie ze strachem społecznym)
• Niezależny od sytuacji, uporczywy lęk (zaburzenie lękowe uogólnione)
• Stany silnego lęku o charakterze napadowym (ataki paniki).

Zaburzenia lękowe należą do najczęstszych zaburzeń psychicznych we wszystkich grupach wiekowych. Niektóre z wyżej wymienionych zaburzeń lękowych występują również u dorosłych. Wśród dzieci zaburzenia lękowe występują nieco częściej u dziewcząt niż u chłopców. Przybliżone szacunki z różnych badań sugerują, że około 8% dzieci w wieku od 2 do 5 lat i 8–9% nastolatków cierpi na zaburzenia lękowe. Najczęstsze zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży to zaburzenia lękowe uogólnione, fobia społeczna oraz lęk separacyjny.

Lęk separacyjny

Jest to silny lęk przed separacją z opiekunem lub opuszczeniem znajomego otoczenia. Ten lęk utrzymuje się nawet w wieku, w którym takich reakcji nie uznaje się już za normalne. Dziecko boi się separacji w sposób oderwany od rzeczywistości, stara się jej unikać, a w przypadku pojawienia się jej natychmiast próbuje ponownie nawiązać kontakt. Często wykazuje również somatyczne objawy choroby, takie jak ból brzucha lub nudności. Dziecko może odmawiać pójścia do przedszkola lub szkoły. Dziecko woli pozostawać w domu, nie chce wychodzić ani spać poza domem.

Fobie

Fobie to grupa zaburzeń lękowych, w których określone sytuacje lub określone przedmioty, zwykle nieszkodliwe lub niegroźne, wywołują strach. W rezultacie osoba dotknięta fobią unika takich sytuacji lub odczuwa w zetknięciu z nimi duży lęk. Już sama myśl o znalezieniu się w sytuacji, która wywołuje fobię, zwykle wyzwala strach (tzw. lęk antycypacyjny). Dlatego dziecko stara się unikać sytuacji, w których może pojawić się lęk. Na przykład kynofobia (strach przed psami) może powodować, że dziecko nie wyjdzie na zewnątrz, lecz odizoluje się w domu, gdzie będzie się czuło bezpiecznie.

„Fobia szkolna” nie jest uznawana za jednostkę chorobową. Należy wyjaśnić, czy mamy do czynienia z nękaniem, czy istnieją rzeczywiste powody lęku przed szkołą czy pójściem do szkoły. Lęk separacyjny (patrz wyżej) może być również przyczyną fobii szkolnej, szczególnie u małych dzieci. U młodzieży u podstaw lęku może leżeć także depresja.

Zaburzenie z lękiem społecznym

To zaburzenie lękowe pojawia się jeszcze przed ukończeniem 6. roku życia i zwykle wiąże się z wyjątkowo silnym lękiem przed obcymi i brakiem poczucia bezpieczeństwa w sytuacjach społecznych. Prowadzi to do unikania interakcji społecznych i wyraźnych ograniczeń w życiu codziennym. Strach i zachowania unikające mogą być związane głównie z dorosłymi, rówieśnikami lub obiema tymi grupami. Objawy u dziecka to płacz, panika, napady złości, wycofanie lub zamrożenie.

Obraz kliniczny tego schorzenia w dużej mierze pokrywa się z objawami fobii społecznej, w wieku dorosłym zaliczanej do zaburzeń lękowych.

Zaburzenia lękowe uogólnione

Zaburzenia lękowe uogólnione charakteryzują się wyraźnymi, niekontrolowanymi obawami i lękami, które blokują zachowania dotkniętych nimi dzieci i ograniczają je w różnych sytuacjach. Takiemu zaburzeniu lękowemu często towarzyszą objawy somatyczne, takie jak bóle głowy lub brzucha. Dzieci z zaburzeniami lękowymi często mają problemy z uspokojeniem się i zasypianiem. Ponadto zaburzenia lękowe mogą się objawiać stresem związanym z nadchodzącymi wydarzeniami, niepokojem, trudnościami z koncentracją, napięciem, drażliwością i napadami złości.

Zaburzenie lękowe z napadami lęku [lęk paniczny]

To zaburzenie lękowe rzadko występuje przed okresem dojrzewania i nigdy przed ukończeniem 6. roku życia. Zasadniczą jego cechą są nawracające silne napady lęku (paniki), które nie ograniczają się do konkretnej sytuacji lub szczególnych okoliczności, a zatem nie da się ich przewidzieć. Atakom paniki często towarzyszy przyspieszone bicie serca, ból w klatce piersiowej, uczucie duszenia się, pocenie się, drżenie, suchość w ustach i śmiertelny strach.

Rozpoznanie

Aby zdiagnozować zaburzenie lękowe, lekarz zada szczegółowe pytania o historię choroby i występujące objawy. Najważniejszą część tego procesu stanowią wielokrotne rozmowy, w które zaangażowani są rodzice, opiekunowie oraz, w razie potrzeby, nauczyciele, a także samo dziecko. Stosuje się również kwestionariusze, z których część samodzielnie wypełnia dziecko. Kolejnym elementem diagnostyki jest badanie przedmiotowe w celu wykluczenia innych chorób, a także obserwacja zachowania, np. w relacji rodzice-dziecko.

Terapia

Celem terapii jest złagodzenie lub wyeliminowanie bieżących objawów i wsparcie prawidłowego rozwoju dziecka, tak aby mogło ono gromadzić pozytywne doświadczenia podczas przezwyciężania problemów i aby lęki nie pozostały z nim na stałe.

Niektóre przejściowe formy lęku są u dzieci normalne i zwykle nie wymagają leczenia. Rodzice i wychowawcy nie powinni się starać chronić dziecka przed wszystkimi sytuacjami, które potencjalnie mogą wywołać lęk, lecz wspierać je w tym, by stawiły swoim lękom czoła, wytrzymały je i ostatecznie je przezwyciężyły. Dziecko i jego rodzina wymagają pomocy, jeśli objawy prowadzą do poważnych i trwałych deficytów, utrudniają prawidłowy rozwój dziecka lub blokują interakcje społeczne, np. w rodzinie.

Pierwszym krokiem jest udzielenie wyczerpujących informacji podczas konsultacji z dzieckiem/nastolatkiem i rodzicami. W przypadku odmowy pójścia do szkoły dziecko powinno jak najszybciej do niej wrócić. Pomocne może być również zaoferowanie konsultacji pracownikom przedszkola/szkoły. Zależnie od rodzaju zaburzenia lękowego w grę wchodzą także bardziej specjalistyczne rodzaje terapii. W przypadku fobii można np. zorganizować ćwiczenia, w ramach których dziecko jest konfrontowane z przedmiotem czy sytuacją wywołującą lęk.

Wskazana może być psychoterapia rodzinna, jeśli występują problemy w interakcjach między rodzicami a dzieckiem. Pomocna może być też psychoterapia, indywidualna lub grupowa.

Farmakoterapia zazwyczaj nie stanowi terapii pierwszego wyboru i jest zwykle stosowana w połączeniu z innymi działaniami leczniczymi. Specjaliści w dziedzinie psychiatrii i psychoterapii dzieci i młodzieży mogą podjąć decyzję o ewentualnej potrzebie wdrożenia farmakoterapii.

Przebieg i rokowanie

Niewiele wiadomo na temat przebiegu zaburzeń lękowych w dzieciństwie. Objawy często ustępują samoistnie, ale mogą nawracać. U niektórych pacjentów w wieku dorosłym rozwija się zaburzenie lękowe z napadami lęku [lęk paniczny]. Częstotliwość występowania zaburzeń depresyjnych w wieku dorosłym po wystąpieniu zaburzeń lękowych w dzieciństwie jest nieznacznie podwyższona.

Około 2/3 pacjentów powraca do zdrowia, u około 1/3 rozwijają się uporczywe dolegliwości. Ryzyko uporczywych dolegliwości rośnie, jeśli u członków rodziny, zwłaszcza u rodziców, występują zaburzenia psychiczne, jeśli rozwój emocjonalny był zaburzony lub jeśli terapia została rozpoczęta późno.

Dodatkowe informacje

• Lęk
• Zaburzenia lękowe
• Zaburzenia lękowe uogólnione
• Zaburzenie lękowe z napadami lęku [lęk paniczny]
• Depresja
• Fobia społeczna
• Fobia swoista
• Zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży – informacje dla personelu medycznego
• Zaburzenie lękowe uogólnione – informacje dla personelu medycznego
• Zaburzenie paniczne — informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Marleen Mayer, lekarka, Mannheim