Co to są zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne?

Obsesje to niechciane, natrętne, powtarzające się i nieuniknione myśli, uczucia lub doznania. Zazwyczaj są one odbierane jako okropne, obrzydliwe, przerażające i/lub groźne. Myśli te pojawiają się nagle w świadomości i nie można się ich pozbyć, niezależnie od podejmowanych prób.

Czynności natrętne (ompulsje) to czynności, które dana osoba stale czuje się zmuszona wykonać, nawet jeśli wie, że są niepotrzebne. Oznacza to, że nie może przestać powtarzać danej czynności. Typowym przykładem jest konieczność dwukrotnego sprawdzenia, czy drzwi są rzeczywiście zamknięte, mimo absolutnej pewności, że zostało to zrobione.

Mniej nasilone kompulsje są zjawiskiem normalnym i występują u 15–30% populacji. Jednak u 2–3,5% przybierają one nasilenie na tyle poważne, że są traktowane jako choroba.

Większość osób zauważa objawy około 20. roku życia, ale mogą one pojawić się już w dzieciństwie. Ponieważ wywołuje to wstyd i obawy mówienia o takich dolegliwościach, prawdopodobnie więcej osób niż nam się wydaje zauważa te problemy w dzieciństwie, ale je ukrywa. Zazwyczaj mija wiele lat, zanim ktoś odważy się zgłosić do lekarza w tej sprawie.

Przed okresem dojrzewania na zaburzenia obsesyjno-kompulsywne choruje dwa razy więcej chłopców niż dziewcząt, po okresie dojrzewania stosunek ten odwraca się. Zachowane kompulsywne może stać się tak poważne, że uniemożliwia realizację zadań dnia codziennego.

Przyczyny

Nie jest obecnie jasne jakie są przyczyny tej choroby, ale wiadomo, że decydujące znaczenie ma połączenie czynników  genetycznych i wpływu środowiska, w którym dorastamy. Często choroba występuje w najbliższej rodzinie. Stresujące czynniki w rodzinie i środowisku, w którym dorastamy, mogą przyczyniać się do wywoływania objawów lub wpływać na ich utrzymywanie się.

Jeśli ktoś ma skromne i perfekcjonistyczne usposobienie, istnieje zwiększone ryzyko rozwoju zaburzenia obsesyjno-kompulsywnego, choć te cechy charakteru nie są jednak koniecznością, aby zaburzenie wystąpiło. Należy również podkreślić, że istnieje płynne przejście między zmianami utrzymującymi się w granicy normy, a mającymi znaczenie chorobowe.

W trakcie prawidłowego rozwoju większość dzieci przejściowo odczuwa potrzebę wielu rytuałów. Potrzeba takich rytuałów zazwyczaj zanika w wieku ośmiu lat. Przykładami łagodniejszych i zazwyczaj tymczasowych rytuałów w dzieciństwie są np.:

• szczęśliwa liczba
• rytuały przed snem
• unikanie nadeptywanie na linii na chodniku

Dzieci z zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym często mają również inne problemy ze zdrowiem psychicznym. Wiele z nich ma skłonność do depresji. U dziewcząt mogą wystąpić zaburzenia odżywiania. Powszechne są zaburzenia lękowe, takie jak lęk uogólniony, lęk separacyjny i fobie. U dzieci z zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi często występuje zespół Tourette'a.

Diagnostyka

Chorobę rozpoznaje się na podstawie informacji uzyskanych zarówno od dziecka, jak i jego opiekunów. Dzieci często nie zgłaszają swoich objawów, ponieważ postrzegają je jako wstydliwe lub irracjonalne lub nie wiedzą że dany objaw powinien wzbudzić niepokój. Niektóre dzieci boją się, że zostaną „uznane za szalone”, inne mogą mieć kompulsyjny rytuał, polegający na unikaniu nazywania objawów w obawie, ze okażą się prawdziwe. Technika rozmowy z wykorzystaniem przykładów objawów obsesyjno-kompulsyjnych innych dzieci może ułatwić dziecku rozpoznanie własnych i ich opis.

Rozpoznanie zaburzenia obsesyjno-kompulsywnego wymaga występowania co najmniej jednego z poniższych zjawisk:

• Występują poważne, czasochłonne natrętne obsesje i/lub kompulsje.
• Objawy zakłócają i utrudniają codzienne funkcjonowanie.
• Chory odczuwa stan jako utrudniający normalne życie.

Skuteczne w identyfikacji dzieci, u których należy rozpoznać takie zaburzenie, mogą być dwa pytania kontrolne, dotyczące głównych objawów:

1. Czy pewnych myśli nie da się wyrzucić z głowy?
2. Czy pewne czynności powtarzają się w kółko?

Objawy i oznaki

Typowe natręctwa to:

• Nadmierne sprzątanie/ czyszczenie w obawie przed bakteriami i substancjami trującymi.
• Lęk przed chorobą, nieszczęściem i śmiercią.
• Myśli na tematy seksualne, moralne lub religijne.

Typowe kompulsje to:

• Przymus mycia: chory musi myć się bardzo często lub w określony sposób.
• Przymus kontroli: sprawdzanie czy piekarnik jest wyłączony, drzwi są zamknięte na klucz itp.
• Inne natręctwa dotyczące powtarzania: codzienne czynności muszą być powtarzane określona ilość razy, często zaczynając od pewnej liczby o szczegółnym magicznym znaczeniu.
• Układanie rzeczy w określonej kolejności/ porządku
• Liczenie

Dla objawów obsesyjno-kompulsyjnych typowe jest odczuwanie dyskomfortu i lęku. Osoby chore są często zrozpaczone, smutne i przygnębione, a odczuwanie lęku jest dla nich normą. Z czasem chory odkrywa, że pewne sytuacje wywołują objawy, więc ich unika. U wielu chorych prowadzi to do izolacji społecznej.

Leczenie

Istnieje kilka form leczenia, które mogą pomóc dzieciom i młodzieży z zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi. Należy zdobyć wiedzę na temat choroby, aby lepiej zrozumieć, jakie są czynniki ryzyka i co można zrobić, aby poprawić sytuację. Odpowiedni program leczenia można ustalić we współpracy z lekarzem rodzinnym i specjalistami. Rodzice są ważnymi partnerami w leczeniu. Pomocne jest edukowanie całej rodziny.

Terapia poznawczo-behawioralna

Najważniejszym elementem leczenia jest tak zwana terapia poznawczo-behawioralna. Oznacza to próbę ustalenia, wraz z rodzicami i terapeutą, czym są obsesje i kompulsje. Terapeuta pokaże ćwiczenia polegające na wystąpieniu sytuacji, która wyzwala u dziecka obsesję — np. dotknięcie brudnej klamki — a następnie zostanie podjęta próba znalezienia alternatywy dla przymusu wykonania kompulsywnego działania, odroczenia go, zmodyfikowania lub skrócenia.

Celem takiego postępowania jest przełamanie utrwalonych schematów myślenia. Ćwiczenia wykonywane są w domu, często przy wsparciu rodziców. Ważne jest, aby sam pacjent widział korzyści i aby leczenie nie zwiększało jego obaw. Leczenie działa tak, że podczas wykonywania określonego ćwiczenia, pacjent początkowo odczuwa zwiększony lęk, ale po pewnym czasie niepokój zmniejsza się i toleruje sytuację znacznie lepiej niż wcześniej. Dlatego ważne jest, aby dziecko i rodzice uczestniczyli w planowaniu i informowali terapeutę, co można, a czego nie można zrobić.

Wyniki terapii behawioralnej różnią się w zależności od dziecka. Dzieci z łagodnym lub umiarkowanym zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym wydają się odnosić największe korzyści z leczenia psychologicznego, zwłaszcza gdy mają dużą motywację do walki z objawami.

Farmakoterapia

Leczenie farmakologiczne można rozważać dopiero po ukończeniu 7. roku życia. Wg badań jedna z przyczyn są zmiany stężenia neuroprzekaźnika (serotoniny), który znajduje się w mózgu. Serotonina odgrywa ważną rolę w przekazywaniu sygnałów w mózgu, które u wielu osób z zaburzeniem obsesyjno-kompulsywnym jest zaburzone. Wykazano, że nowszy rodzaj leków przeciwdepresyjnych — tak zwanych SSRI, które wpływają na poziom serotoniny w mózgu — może być skuteczny w leczeniu tej choroby.

Efekty takiego leczenia nie są natychmiastowe. Dawkę leku zwiększa się stopniowo i w wielu przypadkach może upłynąć nawet do dwóch miesięcy, zanim pojawi się efekt, dlatego nie należy samodzielnie przerywać leczenia przez ten czas, nawet pomimo wrażenia, że nie jest skuteczne.

Tylko niewielki procent osób leczonych wyłącznie farmakologicznie wraca do zdrowia, ale u ok. 25–50% następuje zauważalna poprawa. Gdy leczenie farmakologiczne jest połączone z terapią poznawczo-behawioralną, można oczekiwać poprawy o 75%, a u niektórych nawet wyleczenia.

Nie jest ściśle określone, jak długo należy przyjmować lek, ale jeśli leczenie jest skuteczne, wielu ekspertów zaleca kontynuowanie go przez okres co najmniej od 1 roku do 2 lat.

Rokowanie

Im wcześniej rozpocznie się leczenie, tym większe są szanse na jego powodzenie. Podstawowe znaczenie ma motywacja osoby leczonej. Nie udało się ustalić związku między wiekiem pierwszego wystąpienia a konkretnym obrazem chorobowym.

Dodatkowe informacje

• Depresja u dzieci i młodzieży.
• Jadłowstręt psychiczny, anoreksja.
• Zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży.
• Tiki i zespół Tourette'a. 
• Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne u dzieci i młodzieży - informacje dla lekarzy.

Opracowanie

• Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz (redaktor)