Regional content

Content

Informacje ogólne

Definicja 

• Brak jednolitej definicji
  • Pojęcia wypalenia (ang. burnout) używa się głównie w języku potocznym i budzi ono kontrowersje w środowisku medycznym.
  • Niektórzy eksperci ostrzegają, że bezrefleksyjne nadużywanie „modnego terminu" wypalenia zawodowego u wielu pacjentów może prowadzić do niewłaściwego rozpoznawania i opóźnionego leczenia innych zaburzeń psychicznych, np. depresji.
  • Płynne granice między zespołem wypalenia a rozpoczynającą się depresją.
  • Końcowego stadium ciężkiego przebiegu wypalenia zawodowego nie można już odróżnić od pełnej depresji.
  • Terminu „depresja z wyczerpania”, który jest również potoczny, często używa się jako synonimu wypalenia.
  • Przedmiotem dyskusji są również powiązania wypalenia z aleksytymią jako strategią przetwarzania lub czynnikiem ryzyka, również niejasno zdefiniowanym konstruktem diagnostycznym. Nie pojawia się ani w ICD–10, ani w DSM. Aleksytymia oznacza brak zdolności do rozpoznawania, nazywania i wyrażania własnych emocji. Występuje także trudność z rozumieniem emocji innych ludzi. Może wyrażać się ona w postaci dolegliwości somatycznych.
  • Z drugiej strony społeczna akceptacja dla „wypalenia" jest większa niż dla większości zaburzeń psychicznych nazywanych zgodnie z klasyfikacją.
    • Być może termin ten przyczynia się do większej akceptacji i upowszechnienia korzystania z interwencji i instytucji psychoterapeutycznych.
• Powszechnie przyjęty opis obrazu klinicznego:
  • Wyraźne, trwające zwykle miesiącami wyczerpanie.
  • Zwykle związane z przeciążeniem zawodowym.
  • Nieadekwatne radzenie sobie z wymaganiami interpersonalnymi – 3 główne objawy według Maslach i Jackson:¹
    • wyczerpanie emocjonalne
    • depersonalizacja lub cynizm
    • zmniejszona wydajność osobista.
  • Upośledzona interakcja społeczna:
    • zaburzone relacje, zwłaszcza ze środowiskiem zawodowym
    • zmęczenie pracą 
    • dystans psychiczny od pracy
    • obniżenie poczucia własnej wartości/przydatności zawodowej
    • drażliwość
    • nerwowość.
  • Zwykle dodatkowe objawy somatyczne, np.:
    • objawy kardiologiczne (kołatanie serca, nadciśnienie tętnicze)
    • objawy ze strony przewodu pokarmowego
    • bóle głowy
    • ból pleców.

Problemy związane z trudnościami życiowymi (ICD–10: Z73)

• Ten kod ICD obejmuje między innymi „wypalenie".
• Diagnozy „Z” w ICD–10, tj. "Czynniki wpływające na stan zdrowia i kontakt ze służbą zdrowia", nie odnoszą się do samodzielnych chorób, a zatem nie zawierają żadnych dalszych specyfikacji ani kryteriów diagnostycznych, a tym samym otwierają szerokie pole do interpretacji.
• DSM–IV i DSM–5 (klasyfikacje zaburzeń psychicznych) nie zawierają odpowiedniej kategorii diagnostycznej.
• Niektórzy eksperci sugerują zatem, aby u pacjentów zgłaszających się do lekarza z powodu poważnego wypalenia, którzy nie spełniają kryteriów depresji, brać pod uwagę jedno z następujących:²
  • zaburzenia adaptacyjne
  • neurastenia.

Zaburzenia adaptacyjne (ICD–10: F43.2)

• Stany subiektywnego niepokoju, przytłoczenia, przygnębienia i zaburzeń emocjonalnych, które zazwyczaj zakłócają funkcjonowanie społeczne i wydajność oraz występują podczas procesu przystosowania po dużej zmianie życiowej lub stresujących wydarzeniach życiowych.
• Stresor może zaburzać integralność społecznego układu odniesienia jednostki (jak w przypadku żałoby lub separacji) lub szerszego systemu wsparcia społecznego i systemu wartości (jak w przypadku emigracji lub uchodźstwa).
• Może również polegać na ważnym kroku rozwojowym lub kryzysie (takim jak pójście do szkoły, zostanie rodzicem, porażka, osiągnięcie pożądanego celu i przejście na emeryturę).
• Indywidualne predyspozycje lub wrażliwość odgrywają znaczącą rolę w genezie i kształtowaniu zaburzeń adaptacyjnych.
  • Można jednak założyć, że obraz kliniczny nie rozwinąłby się bez działania czynnika stresowego.
• Objawy są różne i obejmują:
  • nastrój depresyjny i/lub
  • lęk lub zamartwianie się
  • ewentualnie poczucie niezdolności do radzenia sobie z codziennymi okolicznościami, planowania przyszłości lub dalszego pozostawania w obecnej sytuacji
  • możliwe dodatkowe zaburzenia zachowań społecznych, zwłaszcza u nastolatków.
    • Najważniejszą cechą może być krótkotrwała lub długotrwała reakcja depresyjna lub zaburzenie innych emocji i zachowań społecznych.
• Obejmuje również:
  • hospitalizację u dzieci
  • wstrząs kulturowy
  • reakcję po stracie.

Neurastenia (ICD–10: F48.0)

• Rodzaj objawów klinicznych tego zaburzenia bywa zmienny w zależności od czynników kulturowych.
• Wyróżnia się dwie główne postacie, które w znacznym stopniu się pokrywają:
  • W jednej z tych postaci główną cechą jest zwiększone zmęczenie po wysiłku umysłowym, często związane z pewnego stopnia zmniejszeniem wydolności zawodowej lub radzenia sobie z czynnościami dnia codziennego.
    • Męczliwość umysłowa bywa często opisywana jako nieprzyjemne nachodzenie przez rozpraszające skojarzenia lub wspomnienia, trudności w koncentracji i zasadniczo niewydajne myślenie.
  • W drugiej postaci dolegliwości związane są głównie z uczuciem osłabienia lub fizycznej słabości lub wyczerpania już po minimalnym wysiłku, którym towarzyszy uczucie bólów mięśni i niezdolność do odprężenia.
• W obu postaciach występuje cały szereg innych nieprzyjemnych doznań fizycznych, takich jak:
  • zawroty głowy
  • napięciowy ból głowy
  • wrażenie braku stabilności.
• Częste są również:
  • obawy o pogarszającą się wydolność umysłową i fizyczną
  • drażliwość
  • bezradność
  • obniżona koncentracja
  • wahania nastroju, depresyjność
  • lęk.
• Początkowa i środkowa faza snu ulegają zazwyczaj zaburzeniu, dominować może jednak również hipersomnia.
• Alternatywna nazwa: zespół zmęczenia.

Kod ICD–11 Wypalenie (QD80)

• W ICD–11 uwzględniono osobny kod dla wypalenia.
  • Jest on podporządkowany rozdziałowi „Problemy związane z zatrudnieniem lub bezrobociem”.
• Definicja wg ICD–11
  
  • Zespół wynikający z przewlekłego stresu w pracy, w którym zarządzanie stresem nie było skuteczne.
  • Trzy wymiary:
    • uczucie wyczerpania lub braku energii
    • wyraźny dystans psychiczny do własnej działalności zawodowej
    • ograniczona wydajność pracy.

Epidemiologia

• Ze względu na brak jednolitych kryteriów diagnostycznych brak jest wiarygodnych informacji na temat częstości występowania:
  
  • chorobowość w ciągu całego życia około 4%
  • kobiety: około 5%
  • mężczyźni: około 3%
  • grupa wiekowa o najwyższej chorobowości:
    • mężczyźni: 40–59 r.ż.
    • kobiety: 30–59 r.ż.
• Grupy zawodowe z największą liczbą dni niezdolności do pracy z powodu rozpoznania Z73 (wymienione według malejącej częstotliwości):
  • dyrektorzy placówek społecznych, pedagodzy społeczni
  • telefoniści
  • pracownicy socjalni, pracownicy pomocy społecznej
  • asystenci pielęgniarscy
  • pielęgniarki, położne
  • nauczyciele sportu
  • wychowawcy i opiekunowie w placówkach opieki nad dziećmi
  • krawcy
  • agenci handlowi, podróżujący
  • nauczyciele szkół technicznych, szkół zawodowych, rzemiosła.
• Im wyższy status społeczno–ekonomiczny, tym częstsze jest rozpoznanie wypalenia zawodowego i tym rzadsze rozpoznanie depresji.

Etiologia i patogeneza

• Wypalenie jako nieswoiste zaburzenie stresowe
  • Trwają dyskusje na temat skumulowanych i wzajemnie oddziałujących na siebie przyczyn (stresorów) osobistych, związanych z pracą i relacjami społecznymi, które prowadzą w dłuższej perspektywie do psychologicznego, fizycznego, psychospołecznego i zawodowego impasu.
  • Objawy jako fizyczne, emocjonalne, poznawcze i behawioralne reakcje na przewlekłe stresory psychiczne lub fizyczne.
  • Brak strategii lub dysfunkcyjne strategie radzenia sobie ze stresem.

Przyczyny (stresory) społeczne

• Nasilający się stres psychospołeczny, np. presja czasu.
• Czynniki gospodarcze, np.:
  • globalizacja
  • racjonalizacja
  • presja konkurencji
  • przyspieszona innowacyjność
  • mobilność
  • niepewność zatrudnienia.
• Rosnąca złożoność procesów pracy.
• Innowacje technologiczne.
• Rozwój demograficzny.
• Bezrobocie.

Przyczyny (stresory) związane z pracą

• Psychologiczno–mentalne, np.:
  • brak informacji zwrotnej i jasno sformułowanych celów
  • nadmierne wymagania
  • zbyt niskie wymagania („znudzenie pracą")
  • sprzeczne polecenia
  • niekompletne informacje
  • presja wydajnościowa i czasowa
  • lęk przed porażką i/lub kontrolą.
• Społeczne, np.:
  • brak uznania i wsparcia
  • negatywnie nastawione środowisko pracy
  • presja konkurencji
  • brak możliwości rozwoju
  • dyskryminacja, mobbing
  • brak informacji i uczestnictwa w życiu przedsiębiorstwa.
• Możliwe do zobiektywizowania w kategoriach medycyny pracy, np.:
  • podnoszenie ciężarów
  • ekstremalne lub bardzo zmienne temperatury otoczenia
  • praca zmianowa
  • niekorzystne oświetlenie
  • zanieczyszczenia w miejs cu pracy
  • hałas.

Przyczyny (stresory) osobiste

• Perfekcjonizm, wysokie wymagania wobec siebie.
• Wysokie zaangażowanie, uwikłanie w pracę, nadobowiązkowość.
• Neurotyczność.
• Zespół pomocnika (poczucie obowiązku pomagania innym, często ze szkodą dla własnych potrzeb)
• Osobiste braki w edukacji.

Czynniki predysponujące

• Czynniki osobowe, np.:
  • niska pewność siebie
  • niska odporność i zdolność adaptacji (rezyliencja)
  • zewnętrzne umiejscowienie kontroli
    • postrzeganie zdarzeń jako niezależnych od własnego zachowania, tj. jako pozostających poza kontrolą danej osoby
    • lęk przed utratą kontroli (trudności z przekazaniem pracy lub przyjęciem pomocy)
  • zaburzenia psychiczne, np. ADHD
  • cechy osobowości autorytarnej i obsesyjnej.
• Czynniki związane z pracą, np.:
  • wysokie oczekiwania dotyczące pracy
  • duże obciążenie pracą
    • fizyczne
    • psychiczne
  • konflikty ról
  • niejednoznaczność (ambiwalencja) w komunikacji
  • ograniczona decyzyjność
  • brak zasobów, np. niewielkie wsparcie społeczne
  • brak informacji zwrotnej.

ICD–10

• Z73 Problemy związane z trudnościami życiowymi.
• Z73.0 Wypalenie się; stan wyczerpania życiowego.
• F43.2 Zaburzenia adaptacyjne.
• F48.0 Neurastenia.

Diagnostyka

Kryteria diagnostyczne

• Jak dotąd nie opracowano wystandaryzowanej, ogólnie obowiązującej procedury diagnozowania wypalenia.
• Szczegóły patrz sekcja definicja.

Diagnostyka różnicowa

Depresja

• Cechy różnicujące
  • Ukierunkowanie na rozwiązanie
    • Osoby depresyjne cierpią z powodu tego, czego nie można zmienić, np. nieodwracalne straty, zniewagi.
    • Osoby dotknięte wypaleniem walczą z problemami, które w zasadzie można rozwiązać. Ich problemy są zrozumiałe.
  • Dominujące emocje
    • wypalenie: lęk i gniew
    • depresja: smutek, melancholia, przygnębienie.
  • Ocena własnych sił
    • Wypalenie: osoby z wypaleniem mają tendencję do przeceniania swoich możliwości. Poddają się dopiero wtedy, gdy ich zasoby zostaną całkowicie wyczerpane.
    • Osoby cierpiące na depresję są bardziej skłonne do niedoceniania siebie i poddawania się z powodu wymagań, które dla osób postronnych wydają się być racjonalne .

Zaburzenie stresowe pourazowe (ICD–10: F43.1)

• Dokładnie rozpoznany uraz, wydarzenie stresowe.
• Indywidualnie zidentyfikowany znaczący stres (kryterium stresora).
• Przewlekły zespół chorobowy spełniający ściśle określone kryteria kliniczne:
  • Wielokrotne przeżywanie urazowej sytuacji w natrętnych wspomnieniach (reminiscencjach), snach lub koszmarach sennych, które występują na tle uporczywego poczucia odrętwienia i otępienia emocjonalnego.
  • Obojętność wobec innych ludzi, apatia wobec otoczenia, anhedonia oraz unikanie działań i sytuacji, które mogą przywołać wspomnienia urazu.
  • Najczęściej nadpobudliwość z nadmierną czujnością, wzmożoną reaktywnością na bodźce i zaburzenia snu.
  • Z powyższymi objawami i zmianami często związane są lęk i depresja, nierzadko występują myśli samobójcze.

Ostra reakcja na stres (ICD–10: F43.0)

• Przemijające zaburzenie, które rozwija się u osoby niezaburzonej psychicznie w odpowiedzi na wyjątkowo silny stres fizyczny lub psychiczny.
• Zaburzenie to zazwyczaj ustępuje w ciągu kilku godzin lub dni.
• Geneza i nasilenie ostrej reakcji na stres zależy przede wszystkim od osobniczej wrażliwości i umiejętności radzenia sobie ze stresem.
• Objawy cechuje duża różnorodność i zmienność, na początku występuje:
  • stan „oszołomienia”
  • pewnego zawężenia świadomości i ograniczenia uwagi
  • niezdolności do przetwarzania bodźców
  • dezorientacja.
• Po tym stanie może nastąpić:
  • dalsze wyłączenie z otaczającej sytuacji, aż do osłupienia dysocjacyjnego
  • stan pobudzenia i nadmiernej aktywności (taki jak reakcja ucieczki lub fugi).
• Często występują wegetatywne znamiona lęku napadowego:
  • częstoskurcz
  • pocenie się
  • zaczerwienienie skóry.
• Objawy uzewnętrzniają się zwykle w ciągu kilku minut od stresującego wydarzenia i ustępują w ciągu 2 lub 3 dni, często w ciągu kilku godzin.
• Może wystąpić częściowa lub całkowita amnezja tego epizodu.
• Obejmuje następujące rozpoznania:
  • ostre reakcje kryzysowe
  • nerwica frontowa
  • stan kryzysowy
  • wstrząs psychiczny.

Inne przyczyny zmęczenia i wyczerpania

• Zobacz artykuł dotyczący objawów zmęczenie i znużenie.

Wywiad lekarski

• Nie należy lekceważyć objawów somatycznych, które często są powodem pierwszej konsultacji.
  • Nie "psychiatryzować" zbyt szybko, aby uniknąć defensywności i niezrozumienia.
• Kiedy pacjenci przychodzą z własnym rozpoznaniem wypalenia zawodowego:
  • Nie należy odwodzić pacjentów od tego rozpoznania.
  • Raczej potraktować to jako okazję do zadawania pytań:
    • Co rozumie Pan(i) przez wypalenie zawodowe?
    • Jak Pana(i) zdaniem do tego doszło?
• Czas trwania objawów.
• Istotne znamiona somatycznych przyczyn wyczerpania lub zaburzeń psychicznych.
• Sytuacja w miejscu pracy
  • czynniki stresogenne (patrz wyżej)
  • oziębienie stosunków interpersonalnych i cynizm.
• Objawy towarzyszące:
  • Psychiczne:
    • lęk
    • depresyjność
    • drażliwość, agresywność
    • objawy dysocjacyjne
    • niepokój
    • zaburzenia i zakłócenia odżywiania.
  • Poznawcze:
    • zaburzenia koncentracji
    • spadek wydolności.
  • Somatyczne:
    • ból
    • bezsenność lub hipersomnia
    • problemy z trawieniem
    • nadpobudliwość wegetatywna (pocenie się, zaczerwienienie, drżenie)
    • znamiona somatycznych chorób wtórnych (patrz także sekcja powikłania).

Badanie fizykalne – testy diagnostyczne wypalenia zawodowego

• W badaniach wykorzystuje się różne amerykańskie kwestionariusze samooceny, np.:
  • Kwestionariusz wypalenia zawodowego Maslach (Maslach Burnout Inventory – MBI) z pytaniami dotyczącymi trzech wymiarów wypalenia zawodowego:
    • wyczerpanie emocjonalne (9 pytań)
    • depersonalizacja (5 pytań)
    • obniżona subiektywnie odczuwana wydajność (8 pytań).

  • Kwestionariusz Wypalenia Zawodowego (Link Burnout Questionnaire) autorstwa M. Santinello dla osób w zawodach związanych z pomaganiem innym oraz nauczaniem.

  • Kwestionariusz oceny zniechęcenia (Tedium Measure).

• Miarodajność takich testów jest dyskusyjna między innymi z następujących powodów:
  • Brak ogólnie przyjętych kryteriów diagnostycznych wypalenia (patrz wyżej).
  • Testy nie zawierają różnicowych diagnostycznych narzędzi przesiewowych.
  • Nie uwzględniono wpływu „wypalonych” medyków i terapeutów na klientów i pacjentów.

Badania uzupełniające

• Są konieczne tylko wtedy, gdy istnieją wskazania do somatycznej diagnostyki różnicowej lub objawy powikłań.
  • Więcej informacji na temat somatycznej diagnostyki różnicowej można znaleźć w artykule na temat objawów zmęczenie i znużenie.
  • Więcej informacji na temat powikłań znajduje się w sekcji powikłania.

Wskazania do skierowania do specjalisty

• W przypadku ciężkich zespołów wypalenia wskazane może być leczenie szpitalne w interwencyjnym ośrodku psychoterapeutycznym lub rehabilitacyjnym.

Leczenie

Cele leczenia

• Złagodzenie objawów.
• Poprawa samopoczucia.
• Łagodzenie przyczyn osobistych i/lub sytuacyjnych.

Ogólne informacje o leczeniu

• Brakuje miarodajnych badań dotyczących terapii, głównie dlatego, że jak dotąd brak jest jednolitej definicji wypalenia zawodowego. Poniższe zalecenia opierają się zatem głównie na opiniach ekspertów.
• Nie ulega wątpliwości, że leczenie wypalenia polega przede wszystkim na poprawie niekorzystnych wzorców radzenia sobie ze stresem.
• Istnieje również powszechna zgoda co do tego, że przydatne jest multimodalne podejście terapeutyczne, które obejmuje środki psychoterapeutyczne, socjoterapeutyczne, a także środki z zakresu medycyny pracy i rehabilitacji.
• Jeśli oprócz objawów wypalenia występuje zaburzenie depresyjne, leczenie tego zaburzenia zgodnie z wytycznymi należy uznać za priorytet (więcej informacji można znaleźć w artykule depresja).   

Wypracowanie zrozumienia choroby

• Ważne i jednocześnie wymagające zadania na początku:
  • Zachęcanie pacjentów do rozwijania świadomości zaburzeń w oparciu o biopsychospołeczne rozumienie choroby.
    • W razie potrzeby w ramach ustrukturyzowanej psychoedukacji.
  • Wychwycenie poczucia wstydu i bycia niewystarczająco wydajnym, dodawanie pacjentom otuchy i okazywanie im uznania.
• Zamiast informowania wyłącznie o wynikach badań, które nie potwierdzają choroby:
  • Uspokojenie pacjenta, m.in. poprzez racjonalne i zrozumiałe wyjaśnienie genezy objawów czynnościowych (np. „pamięć zmęczenia", „pamięć bólu").
  • Unikanie jatrogennego wzmocnienia poprzez niepotrzebne badania lub interwencje (więcej informacji można znaleźć w artykule zaburzenia pod postacią somatyczną).

Lepsze radzenie sobie ze stresem

• Analiza czynników stresogennych
  • Osobiste:
    • skłonność do uporczywego rozmyślania
    • zmaganie się z czymś, czego zasadniczo nie można zmienić
    • służalczość wobec klientów
    • nadmierne zaangażowanie, nieumiejętność odmawiania
    • poczucie izolacji.
  • Związane z pracą (patrz wyżej).
• Ukierunkowanie interwencji na percepcje, myśli, uczucia i zachowania pacjentów
  • Identyfikacja czynników, które wpływają na objawy i funkcjonowanie.
  • Wdrożenie niezbędnych zmian w zachowaniu.
  • Wspieranie radości z eksperymentowania, ewentualnie zmiana „układu eksperymentalnego".
  • Ewentualnie ustrukturyzowane podejście w ramach terapii poznawczo–behawioralnej:
    • zmiana postaw i zachowań wobec pracy
    • wypracowanie bardziej korzystnych strategii radzenia sobie ze stresorami
    • rozpoznanie problematycznych czynników osobowości
    • wzmocnienie kompetencji społecznych
    • trening regulacji emocji
    • radzenie sobie ze stresem
    • dzienniczek objawów (np. protokół energii lub snu)
    • higiena snu (patrz artykuł bezsenność).
  • W razie potrzeby terapia psychodynamiczna:
    • eksploracja wewnętrznych konfliktów sprzyjających wypaleniu i doświadczeń z przeszłości (np. nadmierne oczekiwania wobec siebie, niezdolność do stawiania granic)
    • wspieranie samoopieki emocjonalnej i fizycznej.
  • W stosownych przypadkach podejście systemowe:
    • na przykład mobilizacja pracodawcy i rodziny, a także szerszego środowiska społecznego jako zasobów w procesie niezbędnych zmian.

Postępowanie w miejscu pracy

• Które czynniki stresogenne związane z miejscem pracy (patrz wyżej) można racjonalnie ograniczyć?
  • Koordynacja działań z pracodawcą, w razie potrzeby z radą zakładową, specjalistami ds. bezpieczeństwa i higieny pracy.
• Przerwa w pracy
  • W przypadku poważnego wypalenia lub patowej sytuacji w miejscu pracy (np. mobbingu) może być wskazany urlop trwający kilka miesięcy.
  • Ewentualnie rehabilitacja stacjonarna.
  • Przejściowo praca w niepełnym wymiarze godzin.
    • Ma to sens w przypadku zaangażowanych pracodawców i pacjentów, którzy są zdolni do introspekcji i u których występuje szybkie złagodzenie objawów w ramach terapii ambulatoryjnej.
• Reintegracja
  • Należy ją realizować ostrożnie, aby pacjent nie wrócił do starych nawyków.
  • Najlepiej w niepełnym wymiarze godzin, na przykład w ramach stopniowej reintegracji.

Zalecenia dla pacjentów

• Lekka aktywność sportowa
  • sporty wytrzymałościowe
  • regeneracja fizyczna (fizjoterapia).
• Ćwiczenia relaksacyjne, w zależności od preferencji pacjenta, np.:
  • relaksacja mięśni według Jacobsona
  • trening autogenny
  • medytacja i joga
    • np. w ramach techniki redukcji stresu opartej na uważności (Mindfulness–Based Stress Reduction – MBSR)
    • ewentualnie również w ramach terapii poznawczej opartej na uważności (Mindfulness Based Cognitive Therapy)
  • Qigong, Tai Chi.
• Działania, które nadają znaczenie i pomagają zdystansować się od pracy i skupienia na celu, np.:
  • zajęcia rekreacyjne, hobby
  • wspólny czas z rodziną
  • w razie potrzeby profesjonalne wsparcie (terapia kreatywna, terapia zajęciowa itp.).

Farmakoterapia

• Wypalenie
  • Jak dotąd brak jest kontrolowanych badań, które uzasadniałyby stosowanie leków w leczeniu wypalenia zawodowego.
• Objawy towarzyszące
  • Informacje na temat leczenia farmakologicznego i niefarmakologicznego można znaleźć w odpowiednich artykułach:
    • dolegliwości pod postacią somatyczną
    • bóle głowy
    • ból pleców
    • bezsenność
    • zmęczenie i znużenie
    • nastrój depresyjny.

Zapobieganie

Czynniki ochronne

• Inteligencja emocjonalna.
• Odporność na stres.
• Ekstrawersja.
• Spójność społeczna.
• Otwartość.
• Funkcjonująca sieć społeczna.

Zorganizowane programy profilaktyczne

• Potwierdzona skuteczność.
• Interwencje indywidualne, osobno lub w połączeniu z interwencjami związanymi z organizacją pracy
  • Indywidualne, np.:
    • trening poznawczo–behawioralny
    • szkolenie w zakresie komunikacji
    • poradnictwo
    • nadzorowanie
    • wsparcie społeczne
    • ćwiczenia relaksacyjne.
  • Związane z organizacją pracy, np.:
    • zmiany w procesach i organizacji pracy
    • nadzorowanie
    • coaching zespołowy.

Przebieg, powikłania i rokowanie

Przebieg

• Nie opisano typowego przebiegu wypalenia.

Fazy wypalenia zawodowego

• Fazy opisane przez Freudenbergera i Northa w roku 1992:
  • Faza 1: przymus sprawdzenia się.
  • Faza 2: zwiększone zaangażowanie.
  • Faza 3: zaniedbanie własnych potrzeb.
  • Faza 4: wypieranie konfliktów.
  • Faza 5: przewartościowanie.
  • Faza 6: zaprzeczanie problemom.
  • Faza 7: wycofanie społeczne.
  • Faza 8: wyraźne zmiany w zachowaniu.
  • Faza 9: depersonalizacja.
  • Faza 10: pustka.
  • Faza 11: depresja.
  • Faza 12: całkowite wyczerpanie.
• Częst stosowany, uproszczony 5-etapowy model rozwoju wypalenia zawodowego³: 
  • Miesiąc miodowy: entuzjazm, wysoka energia i optymizm.
  • Początek stresu: oznaki stresu, zmęczenie, drażliwość i niepokój, poczucie przytłoczenia, trudności ze spełnianiem oczekiwań.
  • Przewlekły stres: uporczywy stres, uczucie frustracji, apatii i cynizmu, zwiększone zmęczenie, poczucie choroby.
  • Wypalenie: nasilanie przewlekłego stresu, stan wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i zmniejszonego osobistego spełnienia; apatia, niezdolność do radzenia sobie z wymaganiami.
  • Wypalenie nawykowe: kontynuacja wypalenia, utrata możliwości regeneracji, dalsze pogorszenie samopoczucia fizycznego i psychicznego, trudności ze znajdowaniem rozwiązań.
• Proces wypalenia zwykle nie jest liniowy. Poszczególne fazy mogą nie występować wcale lub być tylko krótkotrwałe.

Powikłania

Choroby somatyczne

• Wypalenie i leżące u jego podstaw zaburzone wzorce radzenia sobie ze stresem wydają się sprzyjać rozwojowi i dekompensacji chorób somatycznych, np.:²
  
  • układu krążenia (częściej u mężczyzn), np. nadciśnienie, choroba niedokrwienna serca
  • metabolicznych, np. cukrzyca, hiperlipidemia.
• Choroby skóry.
• Alergie.
• Współczynnik chorobowości chorób somatycznych wzrasta wraz z nasileniem wypalenia.⁴

Zaburzenia psychiczne

• U osób z wypaleniem odnotowuje się sześciokrotnie wyższe ryzyko wystąpienia zaburzeń psychicznych w porównaniu do osób bez znamion takiego wypalenia.
• Wykazano istotny związek pomiędzy wypaleniem a następującymi zaburzeniami:
  • zaburzenie lękowe (59% pacjentów z wypaleniem)
  • zaburzenie afektywne (57%)
  • zaburzenia pod postacią somatyczną (27%).
• Ciężkie zespoły wypalenia zwykle prowadzą do depresji, również tendencji samobójczych.

Rokowanie

• W szwedzkim badaniu około 1/3 wszystkich pacjentów hospitalizowanych z powodu wypalenia nadal wykazywała objawy wypalenia po upływie 18 miesięcy.⁵
  • Objawy utrzymywały się tym dłużej, im dłuży był okres od wystąpienia objawów do rozpoznania i rozpoczęcia leczenia.
  • Przemawia to za wczesnym wykrywaniem i leczeniem tego zaburzenia.

Dalsze postępowanie

• Badania nad skutecznością zorganizowanych programów profilaktycznych (patrz wyżej) wskazują, że zapobiegawcze sesje przypominające w regularnych odstępach czasu mogą zwiększyć trwałość efektu prewencyjnego.
• Nie jest jasne, czy ciągła obserwacja może przyczynić się do lepszej profilaktyki nawrotów.

Informacje dla pacjentów

Edukacja pacjenta

• Biopsychospołeczne rozumienie choroby jako warunek wstępny aktywnej zmiany sytuacji.
• Wzajemne oddziaływanie stresorów osobistych i sytuacyjnych.
• Powodzenie leczenia zależy od gotowości pacjentów do rozpoznania i zmiany własnych wzorców radzenia sobie ze stresem.
• Środki uzupełniające w celu zmniejszenia stresu:
  • ruch
  • odprężenie, uważność
  • działania, które nadają znaczenie i pomagają zdystansować się od pracy i skupienia na celu.

Kwestie społeczno–medyczne

• Analiza i redukcja czynników stresogennych w miejscu pracy:
  • pracodawca
  • rada zakładowa
  • związki zawodowe
  • lekarz zakładowy
  • dział BHP.
• Psychoterapia lub rehabilitacja stacjonarna lub ambulatoryjna:
  • psychoterapia: w ramach ubezpieczenia zdrowotnego.
• Rehabilitacja: w ramach ubezpieczenia zdrowotnego i prewencja rentowa w ramach ZUS, zwolnienie lekarskie, praca w niepełnym wymiarze godzin, reintegracja.
• Ewentualna pomoc rodziny.
• Środki zapobiegawcze i częstotliwość powtarzania terapii.

Materiały edukacyjne dla pacjentów

• Wypalenie.
• Stres psychiczny i choroba.
• Reakcja po stracie.
• Aktywność fizyczna a choroby psychiczne.
• Techniki relaksacyjne.

Opracowanie

• Tomasz Tomasik (recenzent)
• Wiesława Fabian (recenzent)
• Tomasz Tomasik (redaktor)
• Thomas M. Heim (recenzent/redaktor)