Co to jest lęk?

Strach i lęk to normalne reakcje na wydarzenia i sytuacje, które są postrzegane jako zagrażające lub niebezpieczne. Lęk w sytuacji zagrażającej może być ważną dla przeżycia reakcją, zapobiegającą narażaniu się na dalsze niebezpieczeństwo. Oprócz psychologicznego doświadczenia lęku takie wydarzenia prowadzą do reakcji stresowej z objawami fizycznymi, takimi jak kołatanie serca, pocenie się, uderzenia gorąca lub zimna. Zaburzenie lękowe definiowane jako choroba charakteryzuje się tym, że objawy lękowe wyzwalają się ponadprzeciętnie szybko i są bardziej nasilone. Osoby chore doświadczają silnego, paraliżującego lęku we właściwie niegroźnych sytuacjach (np. w miejscu z wieloma ludźmi, na widok pająka). Postawa lękowa może również wystąpić niezależnie od czynników zewnętrznych.

Wiele fizycznych następstw związanych z lękiem jest spowodowanych zwiększoną aktywnością w części układu nerwowego, której nie kontrolujemy świadomie (autonomiczny układ nerwowy):

• Wzrasta tętno oraz zmniejsza się przepływ krwi do rąk i nóg. Chorzy doświadczają kołatania serca, do tego ich dłonie i stopy robią się zimne.
• Wzrasta napięcie mięśni.
• Ostre napady lęku mogą również prowadzić do zadyszki (napadu hiperwentylacji) lub w rzadkich przypadkach do omdlenia (często w fobii na krew/strzykawkę albo w ataku lęku panicznego).

Lęk jest jednym z najczęstszych objawów zaburzeń psychicznych w praktyce lekarza rodzinnego. Na zaburzenia lękowe cierpi około 15% populacji. Około jedna na pięć osób doświadcza stanu lękowego przynajmniej raz w życiu. Spośród stanów lękowych obserwowanych w praktyce lekarza rodzinnego uogólnione zaburzenia lękowe są najczęstsze, następnie zaburzenie paniczne i fobie. Lęk w nasileniu kwalifikującym do uznania go za zaburzenie psychiczne może być głównym objawem choroby psychicznej (zaburzenie lękowe), ale może też występować jako dodatkowy objaw wielu chorób psychicznych (np. w depresji).

Co może być przyczyną?

Uogólnione zaburzenie lękowe

• Uogólnione zaburzenie lękowe to lęk, który jest generalny i utrzymujący się, czyli nie występuje tylko w konkretnych sytuacjach czy okolicznościach.
• Główne objawy są różne, ale obejmują takie dolegliwości, jak utrzymująca się nerwowość, drżenie, napięcie mięśni, pocenie się, senność, kołatanie serca, zawroty głowy i ból brzucha.
• Pacjenci często obawiają się, że oni sami lub ich bliscy poważnie zachorują lub ulegną wypadkowi.

Lęk paniczny

• Za zaburzenie paniczne uważa się nawracające ataki silnego lęku (lęku panicznego), które nie są ograniczone do konkretnych sytuacji lub okoliczności i dlatego są nieprzewidywalne.
• Podobnie jak w przypadku innych zaburzeń lękowych, główne objawy obejmują kołatanie serca o nagłym początku, ból w klatce piersiowej, wrażenie duszenia się, zawroty głowy i zaburzone postrzeganie.
• Nierzadko w konsekwencji pojawia się również lęk przed śmiercią, utratą kontroli lub chorobą psychiczną.

Fobiczne zaburzenia lękowe

• Jest to grupa zaburzeń, w których lęk występuje tylko lub głównie w określonych sytuacjach, które, obiektywnie rzecz biorąc, nie stanowią zagrożenia. W związku z tym zazwyczaj unika się tych sytuacji lub przeżywa je ze strachem, np. dotyczy to lęku wysokości, arachnofobii i lęku przed tłumami, otwartymi przestrzeniami lub zamkniętymi miejscami.
• Pacjenci często zgłaszają pojedyncze objawy, takie jak kołatanie serca czy uczucie zbliżającego się omdlenia, które występują w określonych sytuacjach. Często dodatkowo pojawia się lęk przed utratą kontroli lub przed chorobą psychiczną.
• Myśl o znalezieniu się w sytuacji wywołującej lęk zwykle wywołuje lęk antycypacyjny. Unikanie sytuacji łagodzi lęk.
• Te zaburzenia lękowe obejmują także fobię społeczną. Dla osób z fobią społeczną wiele codziennych sytuacji, w których spotykają się z innymi ludźmi lub czują, że są obserwowani przez innych, wiąże się z lękiem. Niektórzy chorzy przestają z tego powodu w zasadzie wychodzić z domu.

Hipochondria

• Osoby z hipochondrią mają przesadny lęk przed zachorowaniem.
• Zazwyczaj widzą w każdym najmniejszym znaku (np. zmianach skórnych, bólu głowy) objaw poważnej choroby i stale zdobywają informacje o rzekomo grożących im chorobach.
• Wielu pacjentów często zmienia lekarzy, sprawdza dane w poradnikach, nadmiernie się obserwuje i często spędza godziny na śledzeniu doniesień o chorobach w internecie („cyberchondria” lub „choroba Google”).

Epizod depresyjny

• W typowym łagodnym, umiarkowanym lub ciężkim epizodzie depresyjnym pacjenci są przygnębieni, brak im zainteresowań i radości, mają zmniejszoną motywację do działania i zwiększone zmęczenie.
• Często upośledzona jest koncentracja, a nawet po najmniejszym wysiłku może wystąpić wyraźne znużenie i zmęczenie.
• Często występują również bezsenność i utrata apetytu, spowolnienie lub fizyczny niepokój, a także ograniczony popęd seksualny.
• Zazwyczaj pogorszone są poczucie własnej wartości i pewność siebie, a nawet w łagodniejszych formach często występuje poczucie winy i bezwartościowości.
• Lęk może być objawem dodatkowym, nie jest jednak głównym.
• Obniżony nastrój niewiele zmienia się z dnia na dzień i jest niezależny od okoliczności zewnętrznych.

Zespół stresu pourazowego (PTSD)

• Zespół stresu pourazowego objawia się jako opóźniona lub długotrwała reakcja na stresujące wydarzenie życiowe lub nadzwyczajną, zagrażającą lub katastroficzną sytuację (np. poważny wypadek, doświadczenie wojenne). Choroba manifestuje się zwykle po tygodniach do miesięcy od zdarzenia.
• Objawy obejmują stresujące, powtarzające się przeżywanie traumy, drażliwość, koszmary, stępienie emocjonalne oraz unikanie czynności i sytuacji przypominających o zdarzeniu. Regułą są wzmożona gotowość do reakcji alarmowej i czujność, zwiększona skłonność do reagowania strachem i zaburzenia snu.

Nadużywanie narkotyków

Wiele osób próbuje zwalczyć fobię społeczną za pomocą alkoholu lub narkotyków, co może prowadzić do nadużywania/uzależnienia.

Inne choroby

W różnych innych chorobach psychicznych chorzy również mogą przeżywać lęk, ale główne objawy są w każdym przypadku inne. Są to m.in. zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, psychozy (schizofrenia) lub zaburzenia osobowości.

Oczywiście u osób z ciężkimi, zagrażającymi życiu chorobami fizycznymi (np. nowotworami) również rozwija się lęk. Z reguły dolegliwości te nie są wyrazem choroby psychicznej, lecz reakcją na chorobę fizyczną. Lekarze prowadzący oprócz terapii choroby podstawowej powinni zająć się również tymi dolegliwościami.

Kiedy należy zasięgnąć porady lekarskiej?

• Dolegliwości, które są tak silne, że upośledzają sposób życia, mogą być poważnym problemem dla samego pacjenta, ale także dla współżycia z tymi, którzy go otaczają. Warto wtedy skorzystać z profesjonalnej pomocy.
• Wielu pacjentów zmagających się z lękiem szuka pomocy medycznej z powodu objawów fizycznych, takich jak zawroty głowy, skrócenie oddechu, pocenie się, ból, zaburzenia snu, napięcie mięśni, myśli depresyjne i inne niespecyficzne objawy, które trudno ująć w słowa. Po dokładniejszym wypytaniu i zbadaniu okazuje się, że podstawowym problemem jest zaburzenie lękowe, które można leczyć.

Badania dodatkowe

• Celem badania lekarskiego jest ustalenie, jak długo utrzymują się dolegliwości, czy lęk pojawia się nagle, czy stopniowo, oraz czy jest on związany z konkretną sytuacją.
• Ważne jest również to, czy lęk jest stały i jak jest silny.
• Pyta się również o objawy fizyczne podczas napadu lęku, takie jak nagłe szybkie, płytkie oddychanie (hiperwentylacja).
• Lekarz zapyta, czy pacjent przyjmuje jakieś leki lub bierze narkotyki, ponieważ niektóre substancje mogą wywoływać lub nasilać lęk. Możliwe rodzinne nagromadzenie objawów lub stresujące wydarzenia w przeszłości mogą również dostarczyć wskazówek.
• W ramach badania lekarskiego mierzone jest ciśnienie tętnicze, osłuchiwane są serce i płuca, bada się palpacyjnie brzuch oraz kontroluje nerwy i mięśnie, aby upewnić się, że narządy pracują prawidłowo.
• Mogą zostać przeprowadzane badania krwi i inne badania, np. EKG, badanie ultrasonograficzne, RTG, tomogram komputerowy lub EEG.
• Często dolegliwości fizyczne mają charakter nawracający. Najpierw omawia się z pacjentem cele i możliwe (pozostające w granicach normy) wyniki nowego badania fizykalnego.

Leczenie

• Terapia ma na celu złagodzenie objawów/lęku, poprawę jakości życia, ułatwienie radzenia sobie w życiu codziennym i zawodowym oraz ochronę przed nawrotem lęku lub nasileniem objawów.
• W niektórych przypadkach wskazane jest skierowanie do psychologa lub psychoterapeuty.
• Jeśli objawy są bardzo ciężkie, konieczne lub wskazane może być przyjęcie do szpitala.
• Dostępne są różne metody leczenia psychoterapeutycznego, odpowiednie i skuteczne w przypadku określonych zaburzeń lękowych, np. terapia poznawczo-behawioralna.
• Na niektóre zaburzenia lękowe można przepisać leki. Lekarze unikają przepisywania leków o działaniu uzależniającym. 
• Jeśli psychoterapia lub farmakoterapia nie przynoszą rezultatów, można spróbować zamienić metody albo zastosować je łącznie.

Co możesz zrobić sam?

• Korzystne dla procesu leczenia jest ustalenie, czy dolegliwości lękowe mają określony schemat:
  • Czy objawy występują w określonych sytuacjach? Jeśli tak, to w jakich?
  • Czy lęk pojawia się na myśl o konkretnej osobie lub na widok jakiegoś miejsca, przedmiotu lub zwierzęcia?
• Przy łagodnych i umiarkowanych dolegliwościach w konkretnych sytuacjach:
  • Można trenować (najlepiej pod fachowym okiem) zdolność do tolerowania wywołujących lęk sytuacji, miejsc, przedmiotów czy zwierząt.
  • Należy zaczynać ostrożnie, ewentualnie z pomocą fachowca, i stopniowo zwiększać obciążenie, aż pojawi się poczucie kontrolowania sytuacji.
• W przypadku silnych dolegliwości:
  • Należy skonsultować się z lekarzem, psychologiem lub innym terapeutą. Nie ma potrzeby zwlekać z szukaniem profesjonalnej pomocy!
• Należy unikać nadużywania alkoholu- i leków!

Dodatkowe informacje

• Zaburzenie lękowe
• Uogólnione zaburzenie lękowe
• Zaburzenie paniczne
• Fobia społeczna
• Lęk – informacje dla personelu medycznego

Autor

• Markus Plank, MSc BSc, dziennikarz medyczny i naukowy, Wiedeń