Co to są zaburzenia afektywne dwubiegunowe?

Zaburzenia afektywne dwubiegunowe, dawniej znane jako choroba maniakalno-depresyjna, wiążą się ze skrajnymi wahaniami nastroju. Epizody maniakalne z nadmiernie euforycznym nastrojem występują na przemian z epizodami depresyjnymi z wyraźnie obniżonym nastrojem. Obraz kliniczny jest bardzo zróżnicowany; w niektórych postaciach różne nastroje utrzymują się jednorazowo przez 1–2 tygodnie, w innych tylko przez godziny lub dni. W tym drugim przypadku mówi się o epizodach mieszanych. Pomiędzy epizodami większość chorych może prowadzić normalne życie. Hipomania jest łagodniejszą formą manii, w której objawy nie są tak wyraźne, a osoby chore mogą prowadzić normalne codzienne życie i pracować również w fazach chorobowych.

Istnieją różne rodzaje zaburzeń dwubiegunowych: jeśli oprócz depresji występuje co najmniej jeden epizod maniakalny, to mówi się o zaburzeniu dwubiegunowym I. W zaburzeniu dwubiegunowym II występują depresja i hipomania, ale nie ma epizodów maniakalnych. Jeśli jednak dojdzie do epizodu maniakalnego, to znów mamy do czynienia z zaburzeniem dwubiegunowym I.

W ciągu życia 1–5% populacji ma jakąś formę zaburzenia dwubiegunowego. Ryzyko zachorowania jest mniej więcej takie samo dla kobiet i mężczyzn. Zaburzenia afektywne dwubiegunowe I występują częściej u mężczyzn, a zaburzenia afektywne dwubiegunowe II nieco częściej u kobiet. Choroba często rozpoczyna się już w okresie młodzieńczym.

Choroby towarzyszące

Chorobom psychicznym często towarzyszą inne objawy lub choroby psychiczne, a nawet fizyczne.

Najczęściej są to zaburzenia lękowe, zaburzenia kontroli impulsów lub zespół deficytu uwagi/nadpobudliwość, nadużywanie substancji psychoaktywnych, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, zaburzenia odżywiania (anoreksja lub objadanie się do bulimii) lub zaburzenia osobowości. Zespół stresu pourazowego jest powszechny u osób, które były ofiarami przemocy lub wykorzystywania seksualnego.

Choroby fizyczne, takie jak cukrzyca, nadwaga oraz choroby układu krążenia są również częstsze u osób z zaburzeniem afektywnym dwubiegunowym. Ponadto ryzyko samobójstwa u takich osób jest wyższe  niż w populacji ogólnej.

Objawy

Objawy choroby różnią się w zależności od osoby i mogą zmieniać się w czasie. Typowe dla manii są rzucający się w oczy i przesadny nastrój euforyczny, zwiększona pewność siebie, nadpobudliwość i w niektórych przypadkach nieostrożne i nieodpowiedzialne lub ryzykowne zachowania (np. marnowanie pieniędzy, ryzykowne zachowania za kierownicą). Wielu chorych ma również zwiększone pożądanie seksualne (libido) i zmniejszoną potrzebę snu.

Epizody depresyjne charakteryzują się zniechęceniem, apatią i brakiem zainteresowania, zwiększonym zapotrzebowaniem na sen, utratą apetytu, trudnościami z koncentracją i obniżoną samooceną, a także poczuciem beznadziejności. Przy ciężkiej depresji może dojść do myśli samobójczych. Ponieważ bez leczenia objawy mogą się nasilać, należy wcześnie szukać pomocy.

U około 1/3 wszystkich osób z zaburzeniem afektywnym dwubiegunowym objawy maniakalne i depresyjne występują gwałtownie na przemian w obrębie jednej i tej samej fazy choroby, czyli w ciągu kilku godzin. Taki stan nazywany jest epizodem mieszanym.

Przyczyny

W zaburzeniu dwubiegunowym ważną rolę odgrywają zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe (doświadczenia, środowisko rodzinne itp.). Badania bliźniąt jednojajowych wychowywanych w różnych środowiskach wykazały, że pewne czynniki dziedziczne znacznie zwiększają ryzyko zachorowania na chorobę dwubiegunową. W dłuższym okresie na chorobę może wpływać także wiele innych czynników, takich jak osobowość, choroby fizyczne i reakcje środowiska.

U osób z odpowiednią predyspozycją zaburzenie może zostać wyzwolone m.in. przez stres, traumatyczne przeżycia albo silną deprywację snu.

Epizod maniakalny może również wystąpić w niektórych przypadkach jako niepożądane działanie uboczne, gdy epizod depresyjny w zaburzeniu afektywnym dwubiegunowym jest leczony lekami przeciwdepresyjnymi. Stymulanty takie jak ecstasy, amfetamina czy LSD mogą prowadzić do swego rodzaju epizodów maniakalnych, ale wtedy zazwyczaj nie jest to „prawdziwa” choroba.

Niektórzy chorzy doświadczają sezonowych wahań, z nowym epizodem pojawiającym się co roku o tej samej porze roku. Kobiety krótko po porodzie są również bardziej narażone niż populacja ogólna na wystąpienie objawów choroby (więcej informacji w artykule Zaburzenie dwubiegunowe w czasie ciąży i po porodzie).

Diagnostyka

Lekarze diagnozują zaburzenie afektywne dwubiegunowe na podstawie opisu objawów, obserwacji i historii wcześniejszych objawów. Zapytają również o ewentualne zachorowania w rodzinie. Do spełnienia kryteriów epizodu maniakalnego, który jest częścią zaburzenia dwubiegunowego I, wymagany jest utrzymujący się nastrój euforyczny lub drażliwy, nieadekwatny do sytuacji oraz co najmniej trzy typowe inne objawy przez co najmniej tydzień. Należą do nich zawyżona samoocena lub urojenia wielkościowe, zmniejszona potrzeba snu, niepokój, zwiększona gadatliwość, ucieczka myśli i roztargnienie (czyli niezdolność do skoncentrowania się na jednej rzeczy).

Jeśli występują co najmniej dwa epizody maniakalne, hipomaniakalne, depresyjne lub mieszane, przy czym co najmniej jeden z epizodów jest maniakalny, hipomaniakalny lub mieszany, stan można nazwać zaburzeniem afektywnym dwubiegunowym. Przed pierwszym epizodem maniakalnym, który jest niezbędny do rozpoznania zaburzenia dwubiegunowego I, występuje zwykle jeden lub więcej epizodów depresyjnych. Jeśli fazy hipomanii przeplatają się z jedynie łagodną depresją, nazywa się to cyklotymią. Przejście do stanu zdrowia ze znacznymi wahaniami nastroju, które jednak mieszczą się w normie, jest płynne.

W rozmowie i przy pomocy różnych kwestionariuszy i testów stawiane jest dokładne rozpoznanie, dzięki któremu można dobrać najskuteczniejszą terapię.

Aby wykluczyć choroby fizyczne (także organiczne choroby mózgu), wykonuje się badanie krwi, a w razie potrzeby również badania obrazowe (tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny) mózgu.

Leczenie

Zasadniczo bardzo pomocne dla osób chorych i ich bliskich jest uzyskanie dokładnych informacji od lekarzy o przyczynach, możliwych czynnikach wyzwalających i dostępnych możliwościach leczenia.

W zaburzeniach afektywnych dwubiegunowych stosuje się leki, które zmniejszają wahania nastroju i zapobiegają nawrotom choroby. Wczesne rozpoznanie i leczenie poprawiają rokowanie poprzez zmniejszenie ryzyka wystąpienia nowych epizodów i poprawę skuteczności farmakoterapii.

W zależności od nasileni i fazy choroby można rozważyć zastosowanie różnych leków przeciwdepresyjnych, leków stabilizujących nastrój, takich jak lit, oraz różnych leków przeciwpsychotycznych. Ponieważ dostępnych jest wiele różnych preparatów, lekarz indywidualnie ustala plan terapii dla pacjenta. Często konieczne jest łączenie różnych leków.

Dla większości pacjentów ważnym elementem leczenia zaburzeń afektywnych dwubiegunowych jest psychoterapia. Za pomocą terapii poznawczo-behawioralnej (CBT) można przeanalizować, jakie problematyczne sposoby myślenia i zachowania występują, co je wyzwala i jakie mają konsekwencje. Można również pomóc choremu w samodzielnym rozpoznawaniu wczesnych oznak nawrotu choroby i przeciwdziałaniu jej objawom na wczesnym etapie za pomocą przećwiczonych technik. Można również rozważyć inne formy psychoterapii.

Pomocna może być terapia zajęciowa, terapia sztuką, muzyką i tańcem; niektórzy chorzy podczas faz depresyjnych odnoszą korzyść z terapii światłem. Terapia pozbawieniem snu (terapia czuwaniem) może przynieść krótkotrwałe złagodzenie objawów w fazie depresyjnej. Jednak należy to robić tylko pod nadzorem lekarza i nigdy na własną rękę, ponieważ może to wywołać epizody maniakalne lub hipomaniczne.

W poważnych przypadkach konieczne może być leczenie szpitalne, ponieważ w ciężkiej depresji proste czynności, takie jak jedzenie i higiena osobista, mogą być trudne, a w bardzo ciężkich przypadkach wzrasta ryzyko samobójstwa. Podczas manii chory może stać się tak nadpobudliwy i agresywny, że zacznie stanowić zagrożenie dla siebie i innych.

W przypadku terapii ważne jest, aby poinformować lekarzy o ewentualnym używaniu substancji psychoaktywnych, terapiach lekowych lub innych istniejących chorobach, gdyż mogą one powodować, wyzwalać lub nasilać objawy psychiczne.

Zalecenia dla pacjentów

Ważne jest, aby zaangażować się w terapię, np. poprzez stosowanie środków zapobiegawczych, rozpoznawanie znaków ostrzegawczych przed nowym epizodem, przestrzeganie regularnych rutynowych czynności i unikanie sytuacji, które już wywoływały epizody.

Pomocny jest regularny rytm dobowy, odpowiednia ilość snu, wystarczająca aktywność fizyczna oraz zbilansowana dieta.

Zapobieganie

Działania profilaktyczne muszą być indywidualnie dostosowane i powinny być rozpoczęte jak najszybciej po wystąpieniu pierwszych epizodów choroby, tak, aby nawroty były ograniczone do minimum. Oprócz profilaktycznego przyjmowania leków można stosować terapię poznawczo-behawioralną, edukacyjne zajęcia grupowe, podczas których można nauczyć się rozumienia swej choroby i odpowiednich zachowań, oraz terapię rodzinną. Także grupy samopomocy mogą być dużym wsparciem dla pacjenta.

Rokowanie

Choroba może być bardzo zróżnicowana zarówno pod względem nasilenia, jak i czasu trwania. U większości pacjentów w ogólnym przebiegu występuje tylko kilka epizodów. Nie ma lekarstwa z gwarancją skuteczności, ale przy odpowiedniej terapii większość chorych ma dobrą kontrolę nad epizodami i związanymi z nimi objawami. Pojedynczy epizod zwykle ustępuje samoistnie, ale u wielu pacjentów w ciągu kilku lat dochodzi do nawrotu choroby mimo leczenia profilaktycznego; dotyczy to zwłaszcza zaburzenia afektywnego dwubiegunowego typu I.

Dodatkowe informacje

• Euforyczny nastrój i mania
• Depresja
• Zaburzenie lękowe
• Zaburzenia osobowości
• Samobójstwo i próba samobójcza
• Zaburzenie dwubiegunowe w ciąży i po porodzie
• Aktywność fizyczna: lekarstwo dla ciała i ducha
• Wskazówki dotyczące zbilansowanej diety
• Choroba afektywna dwubiegunowa — informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz
• Thomas M. Heim, dr n. med., dziennikarz naukowy, Freiburg