Większość ludzi dobrze radzi sobie ze stresem, ale jego wysoki poziom przez dłuższy czas może prowadzić do problemów zdrowotnych. Niemniej jednak zdolność odczuwania stresu jest zasadniczo pozytywna. Reakcja organizmu na stres przygotowuje go do dodatkowej pracy, której wymaga trudna sytuacja, czyli w razie potrzeby może wywołać nieco większą niż zwykle wydajność.
Czym jest stres psychiczny?
Stres psychiczny występuje wtedy, gdy czujemy, że wymagania i oczekiwania otoczenia przekraczają nasze możliwości. Definicja stresu w tym artykule wyklucza choroby psychiczne będące skutkiem zdarzeń traumatycznych (zespół stresu pourazowego).
Jak stres może powodować choroby?
Stresujące wydarzenia mogą mieć wpływ na rozwój choroby fizycznej poprzez wyzwalanie negatywnych emocji, takich jak lęk i depresja, które z kolei wpływają na procesy biologiczne lub zachowania zwiększające ryzyko wystąpienia choroby.
Przewlekły stres może prowadzić do długotrwałych lub trwałych reakcji emocjonalnych i psychologicznych oraz zmian w zachowaniu, które mogą wpływać na podatność na zachorowanie, a nawet na przebieg istniejącej choroby. Do przyczyn przewlekłego stresu należą stałe, stresujące okoliczności, takie jak. np. opieka nad partnerem z demencją, a także sytuacje krótkoterminowe, które stale się powtarzają lub są nie do opanowania, np. wykorzystywanie seksualne.
Aby poradzić sobie lub przystosować się do przewlekłego stresu, ludzie mogą w różny sposób zmieniać swoje zachowanie. Niektórzy zaczynają palić lub palą więcej, mniej ćwiczą, mniej śpią, stosują niezdrową dietę lub zaniedbują swoje zdrowie. Są to poważne zmiany, które potęgują skutki stresu, a tym samym zwiększają ryzyko wystąpienia chorób.
Układ endokrynny jest szczególnie narażony na skutki stresu psychicznego. Dotyczy to zarówno mózgu (osi podwzgórze-przysadka-nadnercza, HPA), jak i nadnerczy. Zwiększona aktywność w HPA w odpowiedzi na stres prowadzi do uwolnienia kortyzolu, który reguluje wiele procesów w organizmie (procesy fizjologiczne). Hormony stresu — adrenalina i noradrenalina — uwalniane są po aktywacji rdzenia nadnerczy i wpływają na serce, naczynia krwionośne, płuca, metabolizm i trawienie. Jeśli różne układy hormonalne są aktywowane przez dłuższy czas, może to wpływać na kontrolę innych układów w organizmie, zwiększając ryzyko wystąpienia chorób fizycznych i psychicznych.
Przewlekły stres zwiększa ryzyko rozwoju zaburzeń snu, zaburzeń lękowych lub depresji. Silny stres zawodowy może również prowadzić do wypalenia zawodowego. Stres wpływa również na regulację procesów immunologicznych i procesów zapalnych, co z kolei może mieć wpływ na infekcje, choroby autoimmunologiczne, choroby układu krążenia i niektóre rodzaje nowotworów.
Czy stres wywołuje choroby?
Aby uzyskać wiarygodne dowody na istnienie związku między stresem a chorobą, potrzebne są badania eksperymentalne, w których jedna część badanych jest narażona na stres, a druga nie. Takie badania byłyby jednak nieetyczne, więc nasza wiedza musi opierać się na słabszych dowodach. W tzw. badaniach populacyjnych (epidemiologicznych) obserwuje się większe grupy ludności przez dłuższy czas, a uczestników badania dzieli się na grupy bardziej lub mniej narażone na stres, aby móc stwierdzić, czy istnieją różnice w odniesieniu do rozwoju chorób.
Stres i depresja
Depresja jest spowodowana połączeniem niekorzystnych wpływów biologicznych, psychologicznych i społecznych. Stres jest związany zarówno z ciężkiego stopnia depresją, jak i objawami depresji. Epizod depresyjny może być wywołany przez różne stresujące wydarzenia (żałoba, rozwód, utrata pracy itp.). Osoby, które doświadczyły poważnych strat w dzieciństwie, mają zwiększone ryzyko reagowania na kryzysy depresją w dorosłym życiu. Podwyższony poziom stresu wpływa również na przebieg depresji: Faza depresyjna trwa dłużej, objawy się nasilają, a nawroty są częstsze.
Stres a choroby układu krążenia
Badania wykazały, że istnieje związek między stresem a chorobami układu krążenia. Stres prawdopodobnie sprzyja procesom chorobowym, które zmniejszają przepływ krwi do serca i aktywują mechanizmy zapalne oraz mechanizmy krzepnięcia krwi; m.in. zwiększa to ryzyko powstawania zakrzepów. Wykazano również, że osoby narażone na wysoki poziom stresu mają wyższe ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia oraz zwiększone ryzyko śmiertelności.
Ryzyko chorób układu krążenia wzrasta w dłuższej perspektywie nawet u zdrowych osób, które mają za sobą traumatyczne przeżycia, takie jak śmierć dziecka lub maltretowanie w dzieciństwie. Osoby, które są ofiarami klęsk żywiołowych lub wojen, również mają zwiększone ryzyko późniejszego rozwoju chorób układu krążenia. Osoby, u których w przeszłości występowały choroby układu krążenia, mają zwiększone ryzyko wystąpienia nowej choroby, jeśli cierpią z powodu stresu, są przepracowane, mają problemy w związku lub są izolowane społecznie.
Stres i inne choroby
Inne choroby, dla których znajduje się coraz więcej dowodów na związek ze stresem, to infekcje górnych dróg oddechowych, astma, infekcje opryszczkowe, choroby przewodu pokarmowego, AIDS, choroby autoimmunologiczne, choroby skóry i zaburzenia gojenia się ran.
To, czy stres przyczynia się do rozwoju i rozprzestrzeniania się nowotworów, jest do tej pory kontrowersyjne. Niektórzy naukowcy zakładają, że istnieje taki związek, ale w przypadku raka trudniej to udowodnić niż np. w przypadku chorób układu krążenia.
Bynajmniej nie każdy cierpi z powodu skutków stresu
Chociaż czynniki stresowe są często kojarzone z chorobą, większość osób narażonych na traumatyczne wydarzenia lub poważne, długotrwałe problemy nie doświadcza choroby.
Zespół wypalenia może wystąpić u osób, które są stale narażone na przepracowanie lub stres. Często istnieje związek z pracą, ale syndrom wypalenia może być również wywołany przez stres w życiu prywatnym. Objawia się wyraźnym wyczerpaniem, które trwa zwykle miesiącami. W wyniku zespołu wypalenia zawodowego pojawiają się takie objawy, jak trudności w wykonywaniu prostych zadań, drażliwość, nerwowość, niepokój i zawroty głowy. Osoby chore zazwyczaj cierpią również na dolegliwości fizyczne, takie jak bóle głowy i pleców, dolegliwości żołądkowo-jelitowe, kołatanie serca czy nadciśnienie.
Zapobieganie i leczenie
Aby zapobiec stresowi, nie trzeba koniecznie unikać stresujących doświadczeń, gdyż często nie jest to ani możliwe, ani pożądane. Ważne jest jednak znalezienie metody radzenia sobie z takimi doświadczeniami — aby negatywne uczucia zostały zredukowane. Zasada numer jeden to próba zmiany czegoś w sytuacji powodującej stres. Innymi działaniami mogą być:
- Nauka właściwego sposobu radzenia sobie z negatywnymi emocjami, np. dając sobie wystarczająco dużo czasu na proces żałoby.
- Poproszenie innych ludzi o pomoc, jeśli może to ułatwić sytuację, np. przy poważnych wyzwaniach.
- Nazwanie wprost, kiedy oczekiwania osób z otoczenia są zbyt wysokie, na przykład w przypadku opieki nad krewnym.
- Myślenie pozytywne i nastawienie na rozwiązania.
- Zwolnienie tempa życia i zmniejszenie wymagań, na ile to możliwe.
- Przejęcie kontroli nad sytuacją — bo kontrola zmniejsza stres.
- W razie potrzeby zwrócenie się o pomoc do lekarza.
- Poinformowanie przełożonego w sytuacji, gdy nie możesz już poradzić sobie w pracy.
- Wykorzystywanie przerw, świąt i weekendów na odpoczynek i robienie rzeczy, które przynoszą relaks i pomagają „naładować akumulatory”.
- Wygospodarowanie czasu na zajęcia rekreacyjne i hobby.
- Nauka technik relaksacyjnych.
- Zaangażowanie się w sport.
Ważne jest, aby być czujnym na znaki ostrzegawcze i działać wcześnie, jeśli pojawią się problemy. Jeśli przez dłuższy czas byłeś narażony na stres, droga powrotna może być długa. Jeśli w wyniku stresu rozwinęła się jakaś choroba, to oczywiście należy ją odpowiednio leczyć medycznie.
Dodatkowe informacje
Autorzy
- Martina Bujard, dziennikarz naukowy, Wiesbaden
