W ostatnich latach w mediach coraz częściej pojawiają się doniesienia o syndromie wypalenia zawodowego. Jednocześnie rośnie liczba dni niezdolności do pracy z powodu zaburzeń psychicznych. Wzrost liczby zwolnień lekarskich z powodu wypalenia zawodowego można, przynajmniej częściowo, tłumaczyć rosnącą świadomością tematu wypalenia wśród społeczeństwa i lekarzy.

Wypalenie jest często opisywane jako długotrwała, związana z pracą reakcja na stres, która zwykle powoduje zarówno dolegliwości psychiczne, jak i fizyczne. Najczęściej związane z przeciążeniem zawodowym. Głównym objawem jest wyraźne wyczerpanie, które utrzymuje się przez wiele miesięcy. Osoby chore nie są w stanie sprostać stawianym im wymaganiom. W wielu przypadkach wypalenie zawodowe jest wynikiem procesu trwającego przez kilka lat i zwykle zaczyna się od zmęczenia, objawów stresu i bólu mięśni. W zaawansowanym stadium często rozwija się depresja. Wypalenie jest reakcją na stres i nie jest samodzielną jednostką diagnostyczną. W kolejnej wersji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-11) nadano wypaleniu osobny numer diagnostyczny.

Nadal nie ma jednak jednolitej definicji zespołu wypalenia zawodowego. Dlatego trudno powiedzieć, jak bardzo zjawisko to jest rozpowszechnione. Wypalenie zawodowe występuje głównie w średnim wieku (30–59 lat), a kobiety chorują częściej niż mężczyźni. 

Typowym objawem jest uczucie wyczerpania emocjonalnego, przeciążenia, braku energii i zmęczenia. Dochodzi do mniejszego zaangażowania w pracę. Zaburzone są interakcje społeczne, dochodzi do niewłaściwych relacjeize środowiskiem zawodowym, zmęczenia pracą, drażliwości, nerwowości. Zwykle występują dodatkowe dolegliwości fizyczne, np. bóle głowy lub w okolicy serca. Wypalenie prowadzi do zmniejszenia wydajności w pracy i może wpływać na codzienną aktywność w domu i zyciu rodzinnym.

Oznaki wypalenia zawodowego

Wypalenie zawodowe to wyraźne wyczerpanie trwające zwykle miesiącami, spowodowane przeciążeniem zawodowym. Istnieją trzy centralne pojęcia opisujące wypalenie zawodowe:

1. Wyczerpanie emocjonalne.
2. Zdystansowanie emocjonalne, depersonalizacja.
3. Zmniejszona wydolność.

Innymi typowymi cechami mogą być:

• Ból głowy, ból pleców, napięte mięśnie, uczucie ucisku w klatce piersiowej, przyspieszone bicie serca, nudności lub zawroty głowy
• Zmieniony schemat snu: więcej lub mniej snu niż zwykle
• Zmiana apetytu
• Dolegliwości żołądkowo-jelitowe
• Nadciśnienie tętnicze
• Większa podatność na choroby
• Wyobcowanie/oderwanie od czynności zawodowych
• Zmęczenie i wyczerpanie w pracy i po zakończeniu dnia pracy
• Utrata przyjemności z wykonywanej pracy: negatywny stosunek do wykonywanej pracy, miejsca pracy i współpracowników
• Obniżenie poczucia własnej wartości/przydatności zawodowej
• Zmęczenie fizyczne
• Rozdrażnienie, nerwowość
• Zaniedbywanie zajęć wykonywanych w czasie wolnym.

Duży stres i wysokie wymagania

Termin „wypalenie” został wprowadzony w latach 70. XX wieku przez niemiecko-amerykańskiego psychologa Herberta Freudenbergera. Użył go do opisania skutków zdrowotnych silnego stresu i wysokich wymagań, których doświadczają osoby wykonujące zawody społeczne. Dziś termin ten nie jest używany tylko w odniesieniu do tych zawodów. Prawdopodobnie osoby wykonujące wszystkie zawody mogą być dotknięte wypaleniem zawodowym. Występuje ono szczególnie często wśród pedagogów społecznych, operatorów central telefonicznych, pracowników socjalnych, pielęgniarek, nauczycieli, wychowawców, krawców i przedstawicieli handlowych.

Rozpoznanie

Jak dotąd nie ma wystandaryzowanej procedury diagnozowania wypalenia. Wiele chorób ma objawy, które mogą przypominać wypalenie, np. zaburzenia lękowe, depresja lub zespół przewlekłego zmęczenia. Dlatego ważne jest, aby lekarz sprawdzał, czy nie jest to inna choroba. Typowe objawy występujące w depresji, ale nie występujące w wypaleniu, to brak wiary w siebie, smutek, przygnębienie, obniżony nastrój, utrata zainteresowań,  poczucie beznadziejności i myśli samobójcze. Z kolei osoby dotknięte wypaleniem mają tendencję do przeceniania swoich sił.

Zbierając szczegółowy wywiad lekarz zada pytania dotyczące odczuwanych dolegliwości i sytuacji w pracy. Dodatkowo może skorzystać z kwestionariusza, np. Inwentarza Wypalenia Zawodowego Maslach.

Pytania wyjaśniające

Klinika Mayo w USA definiuje wypalenie w kontekście pracy jako szczególny rodzaj stresu.² Wypalenie jest formą fizycznego, emocjonalnego lub psychicznego wyczerpania połączonego z wątpliwościami dotyczącymi własnych kompetencji i wartości wykonywanej pracy. Klinika Mayo zaleca m.in. następujące pytania, aby wyjaśnić, czy ktoś cierpi na wypalenie zawodowe:

• Czy stałeś się cyniczny lub krytyczny w swojej pracy?
• Czy musisz się zmuszać do pracy i trudno ci się w niej rozkręcić?
• Czy jesteś bardziej drażliwy i niecierpliwy wobec współpracowników, klientów lub partnerów biznesowych?
• Czy brakuje ci energii, aby utrzymać stały poziom produktywności?
• Czy jesteś niezadowolony z własnej pracy?
• Czy czujesz, że straciłeś iluzje co do swojej pracy?
• Czy spożywasz jedzenie, alkohol, leki lub podobne środki w nadziei, że poczujesz się lepiej lub nie będziesz czuł nic, gdy jesteś w pracy?
• Czy zmieniły się twoje nawyki dotyczące snu lub apetyt?
• Czy cierpisz na niewyjaśnione bóle głowy, pleców lub inne dolegliwości fizyczne?

Przyczyny i czynniki ryzyka

W rozwoju wypalenia zawodowego współdziałają czynniki osobiste, związane z pracą i społeczne. Dolegliwości wyrażają się jako reakcja na przewlekły stres psychiczny lub fizyczny. Osoby dotknięte problemem zazwyczaj nie mają odpowiednich strategii radzenia sobie ze stresem. 

Przyczyny lub czynniki ryzyka wypalenia zawodowego to:

• Bycie młodszym/nowym pracownikiem w pracy
• Brak kontroli; brak możliwości wpływu na decyzje mające wpływ na pracę
• Presja wydajnościowa, jakościowa i czasowa
• Sprzeczne instrukcje, słabe informacje zwrotne i brak wyznaczonych, jasnych celów działania
• Przeciążenie lub niedociążenie
• Dysfunkcyjna dynamika w miejscu pracy (np. mobbing)
• Presja konkurencyjna
• Praca zmianowa, długie godziny pracy, mało snu i mało ruchu
• Niekorzystne oświetlenie, hałas, zanieczyszczenie itp. w miejscu pracy
• Niewielkie uznanie i wsparcie ze strony innych
• Brak równowagi między pracą a wypoczynkiem
• Niepewność zatrudnienia lub bezrobocie
• Niezgodność prywatnych wartości z tymi promowanymi w miejscu pracy
• Niezgodność pracy z zainteresowaniami i kwalifikacjami.

Przyczynami nie muszą być czynniki stresowe związane tylko z pracą; wpływ mogą mieć również niekorzystne nawyki związane ze stylem życia. Osobiste czynniki ryzyka to np. :

• Perfekcjonizm, wysokie wymagania wobec siebie
• Duże zaangażowanie
• Mała pewność siebie
• Niska odporność
• Lęk przed utratą kontroli
• Zaburzenia psychiczne

Terapia

Celem terapii jest zmniejszenie objawów i złagodzenie przyczyn wypalenia. Jednym z istotnych działań jest zrozumienie i przeciwdziałanie reakcjom stresowym. Z reguły zalecane jest leczenie obejmujące działania psychoterapeutyczne, socjoterapeutyczne oraz z zakresu medycyny pracy i rehabilitacji.

Można stosować różne metody psychoterapii, np. terapię poznawczo-behawioralną, terapię psychodynamiczną lub systemową. Jak dotąd brakuje jednak badań potwierdzających wyraźnie skuteczność poszczególnych metod. 

W porozumieniu z pracodawcami i/lub radą zakładową podejmowane są próby zmniejszenia czynników stresogennych związanych z miejscem pracy. W przypadku silnego wypalenia lub beznadziejnej sytuacji w pracy pomocna może być kilkumiesięczna przerwa, ewentualnie w połączeniu z rehabilitacją stacjonarną. Powrót do pracy powinien być przeprowadzony ostrożnie; przydatne może być tymczasowo zatrudnienie na część etatu.

Jako środki uzupełniające zalecane są: aktywność fizyczna, przede wszystkim sport wytrzymałościowy, ćwiczenia relaksacyjne i techniki oparte na ćwiczeniu uważności (mindfulness). Zwróć uwagę na to, co jest dla ciebie dobre! Porozmawiaj i podejmuj działania wspólnie z rodziną oraz realizuj hobby i zajęcia dostarczające ci przyjemności.

Ustrukturyzowane programy profilaktyczne mają działanie prewencyjne, np. oferowane w miejscu pracy lub jako poradnictwo indywidualne.

Wyznaczanie granic

Aby wyjść z wypalenia, należy najpierw zrozumieć, dlaczego do niego doszło. Częstą przyczyną wypalenia może być poczucie, że nie ma się kontroli nad tym, kiedy się pracuje, jakie zadania się wykonuje i ile czasu przeznacza się na pracę. Współprzyczyną mogą też być konflikty w pracy i problemy dotyczące współpracy, np. zestresowanie dużą odpowiedzialnością lub zamartwianie się, czy wykonuje się swoją pracę wystarczająco dobrze. Może być też tak, że wartości pracownika i wartości firmy nie są zgodne, ma on za dużo pracy lub wykonuje monotonne czynności.

Każdy, kto czuje się wypalony, powinien skontaktować się z pracodawcą, a także zasięgnąć porady lekarskiej. Czy w danym miejscu pracy można wprowadzić takie zmiany, które pozwolą na opanowanie podstawowego problemu? Lekarz powinien wykluczyć inne choroby i udzielić wskazówek dotyczących powrotu do zdrowia oraz dobrego samopoczucia. W niektórych przypadkach sensowne może być szukanie innej pracy.

Jest wiele rzeczy, które można zrobić samemu, aby uniknąć wypalenia. Jedną z metod jest wyznaczanie granic, robienie przerw i "słuchanie swojego ciała". Dając z siebie 115 procent zaangażowania każdego dnia, daje się dużo więcej, niż się ma. To nie działa na dłuższą metę. Należy zwrócić uwagę na to, co powoduje stres, i dowiedzieć się, jak sobie z tym poradzić w lepszy sposób. Im bardziej człowiek staje się pewny siebie, tym większą kontrolę zyskuje. 

Dodatkowe informacje

• Zaburzenia lękowe
• Depresja
• Zespół przewlekłego zmęczenia
• Stres psychiczny i choroba
• Wypalenie zawodowe – informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Tomasz Tomasik (recenzent)
• Martina Bujard (redaktor/recenzent)