Czym jest zapalenie opłucnej?

Definicja

Płuca są otoczone cienkim „workiem” tkanki łącznej zwanym opłucną. Składa się ona z dwóch cienkich powłok: jedna z nich przylega do płuca (łac. pleura visceralis, zwana także opłucną trzewną), a druga pokrywa wewnętrzną stronę klatki piersiowej (łac. pleura parietalis). Pomiędzy tymi dwiema powłokami znajduje się cienka warstwa płynu (bez powietrza). Zmniejsza ona tarcie i powoduje, że płuca mogą łatwo przesuwać się wzdłuż ściany klatki piersiowej podczas oddychania. Dzięki temu nie odrywają się też od ściany klatki piersiowej i nie zapadają się. Umożliwia to skuteczne, bezbolesne oddychanie.

Znana pod łacińską nazwą „pleuritis” choroba oznacza zapalenie opłucnej. Zakażenie bakteriami, wirusami lub grzybami może spowodować stan zapalny (infekcję). Niekiedy dochodzi do niego jednak także bez udziału drobnoustrojów. Dzieje się tak na przykład w przypadku chorób autoimmunologicznych, w przebiegu których układ odpornościowy organizmu atakuje własną tkankę; w przypadku nowotworów lub zatorowości płucnej (zamknięcie naczynia krwionośnego w płucu przez skrzep).

Wyróżnia się „mokre” oraz „suche” zapalenie opłucnej, czyli zapalenie opłucnej odpowiednio z dodatkowym powodującym stan zapalny wysiękiem płynu pomiędzy obiema powłokami lub bez niego. Wariant „suchy” jest bardziej bolesny, ponieważ uniemożliwia swobodne przesuwanie się powłok względem siebie.

Objawy

„Sucha” postać zapalenia opłucnej objawia się zwykle jednostronnym bólem klatki piersiowej, potęgowanym podczas głębokiego wdechu i kaszlu. Aby złagodzić ten ból, pacjenci często oddychają płytko i szybko. Wielu woli leżeć na chorej stronie.

W przypadku postaci mokrej ból jest znacznie mniejszy lub nie występuje wcale. Osoby cierpiące na tę przypadłość zazwyczaj jednak kaszlą i nie mogą złapać tchu. Jeżeli pomiędzy powłokami opłucnej zbierze się ropa, pojawia się wówczas ropniak opłucnej. Sygnalizują go cięższe objawy, takie jak wysoka gorączka i dreszcze.

W zależności od stanowiącej przyczynę tego stanu, dolegliwości pojawiają się bardzo szybko (w ciągu kilku minut lub godzin, np. po zatorowości płucnej lub zranieniu), lecz mogą również dawać o sobie znać dopiero po wielu godzinach lub dniach (po infekcji lub w przypadku choroby autoimmunologicznej). Przewlekłe zapalenie opłucnej występuje w przypadku gruźlicy lub raka.

Przyczyny

Zapalenie opłucnej stanowi często skutek zapalenia płuc po infekcji bakteryjnej lub wirusowej. Reakcja zapalna opłucnej pojawia się także w przypadku gruźlicy, zatorowości płucnej, raka lub wskutek choroby immunologicznej, takiej jak reumatoidalne zapalenie stawów lub toczeń rumieniowaty układowy. Może także stanowić skutek urazu ze złamaniem żeber.

Częstotliwość występowania

Brak jest dokładnych danych dotyczących częstotliwości występowania zapalenia opłucnej. U około 20–50% pacjentów, u których zapalenie płuc rozwija się poza szpitalem, podczas diagnozy lub w toku leczenia wykryty zostaje płyn w jamie opłucnej pomiędzy jej powłokami, który sygnalizuje zapalenie opłucnej.

Badania

• Diagnozę stawia się na podstawie historii choroby (anamnezy) i typowych oznak schorzenia (objawów przedmiotowych).
• Podczas osłuchiwania stetoskopem w przypadku suchej postaci tej choroby słyszalny jest często charakterystyczny odgłos tarcia, wskazujący na zapalenie opłucnej.
• W toku badań laboratoryjnych można określić poziom stanu zapalnego we krwi lub inne objawy podmiotowe zapalenia opłucnej bądź powodującej je choroby.
• Typowe objawy zapalenia opłucnej można często zidentyfikować, wykonując badanie USG: widać puste miejsca lub da się zauważyć większą ilość płynu.
• Jeżeli powodujący stan zapalny płyn nie rozkłada się równomiernie pomiędzy warstwami opłucnej (w jamie opłucnej), lecz zbiera się w dużych ilościach tylko w określonych miejscach, mówimy o wysięku opłucnowym. W przypadku wysięku lub ropniaka powtarza się badanie USG, aby sprawdzić, czy poziom płynu nadal wzrasta, czy maleje.
• Płyn w jamie opłucnej jest widoczny także na zdjęciu rentgenowskim.
• Przyczynę schorzenia można także znaleźć, wykonując punkcję jamy opłucnej. Polega ona na ostrożnym nakłuciu jamy opłucnej pomiędzy żebrami cienką igłą oraz pobraniu niewielkiej ilości płynu do dalszych badań laboratoryjnych.
• W razie podejrzenia nowotworu lub gruźlicy można rozważyć pobranie niewielkiej próbki tkanki z opłucnej w celu wykonania dalszych badań.
• Przeprowadzając torakoskopię, można chirurgicznie obejrzeć powierzchnię płuca z opłucną i ją ocenić.

Postępowanie

• Po wykryciu przyczyny zapalenia opłucnej stosuje się odpowiednie leczenie przyczynowe.
• Jeżeli to schorzenie jest spowodowane bakteryjnym zapaleniem płuc, bakterie można usunąć, stosując antybiotyki.
• Inne choroby wymagają odmiennych metod postępowania. W przypadku zatorowości płucnej lub raka jest to np. operacja.
• Jeżeli pomiędzy obiema powłokami opłucnej zbierze się duża ilość płynu, należy go w razie potrzeby usunąć, wykonując (kolejną) punkcję.
• Ropniak opłucnej należy usunąć, przeprowadzając drobny zabieg chirurgiczny. Następnie na kilka dni przykłada się od zewnątrz w miejsce, w którym znajdował się ropniak, cienki wężyk (dren) umożliwiający usunięcie pozostałości ropnej cieczy.
• W ramach leczenia objawowego stosuje się niesteroidowe środki przeciwbólowe oraz przeciwzapalne.
• Wentylację płuc polepsza również gimnastyka oddechowa.

Rokowanie

• Po skutecznym wyleczeniu podstawowej choroby (np.zapalenia płuc) zapalenie opłucnej zazwyczaj znika.
• Nawet wówczas, gdy przyczyną zapalenia opłucnej jest choroba autoimmunologiczna, rak lub inne ciężkie schorzenie, przebieg i szanse na wyleczenie zależą wyłącznie od choroby podstawowej.
• Z uwagi na to, iż zapalenie opłucnej może mieć charakter przewlekły, proces leczenia systematycznie nadzoruje się, wykonując badania fizykalne i USG.
• W przypadku niecałkowitego wyleczenia stanu zapalnego mogą powstawać utrudniające potencjalnie oddychanie zatory lub stwardnienia tkanki opłucnej.

Dodatkowe informacje

• Gruźlica
• Zapalenie płuc
• Zatorowość płucna
• Reumatoidalne zapalenie stawów
• Toczeń rumieniowaty układowy
• Zapalenie opłucnej – informacje dla lekarzy

Autor

• Markus Plank, MSc BSc, dziennikarz medyczny i naukowy, Wiedeń