Czym jest zapalenie płuc?

• Zapalenie płuc (pneumonia) to zapalenie tkanki płucnej wywołane infekcją bakteryjną lub wirusową.
• Zapalenie tkanki płucnej może utrudniać oddychanie. Im bardziej zaawansowany jest stan zapalny, tym częściej występują oznaki duszności lub przyspieszony oddech.
• Ta choroba najczęściej dotyka młodsze dzieci i osoby starsze.
• Często powoduje ją grupa bakterii zwanych pneumokokami.
• Do zakażenia dochodzi zwykle drogą kropelkową: kaszel lub kichanie osoby chorej w pobliżu zdrowej powoduje wdychanie patogenów, co może skutkować zakażeniem. Nie każde zakażenie powoduje jednak zapalenie płuc.
• Przebieg choroby zależy od wieku, wcześniejszych chorób oraz ogólnego stanu zdrowia danej osoby. U ogólnie zdrowych osób występować mogą jedynie lekkie objawy, lecz nie można także wykluczyć bardzo poważnej czy wręcz zagrażającej życiu choroby.
• Osobom starszym oraz szczególnie podatnym na infekcje bakteryjne lub zakażenie pneumokokami zaleca się profilaktyczne szczepienie ochronne.

Objawy

Przyczynę zapalenia płuc stanowi często wcześniejsza infekcja górnych dróg oddechowych. Choroba może przybrać także ostrą postać. Jej objawy mogą być bardzo różne: od lekkich po poważne. 

• U osób chorych występuje często wzmożony kaszel z odkrztuszaniem lub bez, a także lekkie duszności/zadyszka.
• Podczas oddychania odczuwalny jest niekiedy ból w klatce piersiowej.
• Choroba może mieć także objawy takie jak gorączka, ogólne złe samopoczucie, ból głowy, ból mięśni, kołatanie serca, problemy z krążeniem czy biegunka.
• U osób starszych zapalenie płuc może się przejawiać przede wszystkim rosnącą dezorientacją. To sygnał ostrzegawczy świadczący o tym, że warto skorzystać z pomocy lekarza!

Przyczyny

Tkankę płucną mogą zaatakować różnego rodzaju bakterie, wirusy i inne mikroorganizmy, doprowadzając do pojawienia się infekcji.

• Do zakażenia dochodzi zwykle drogą kropelkową, czyli wskutek kaszlu lub kichania osoby chorej w pobliżu zdrowej, która wdycha następnie wilgotne powietrze zawierające patogeny.
• W poszczególnych przypadkach nie można jednak zazwyczaj określić, jakie organizmy chorobotwórcze wywołały zapalenie płuc.
• Często są to bakterie zwane pneumokokami, lecz przyczynę infekcji mogą też stanowić bakterie innego rodzaju lub wirusy (np. grypy). U osób młodszych częściej dochodzi do zakażenia bakterią z grupy Mycoplasma pneumoniae.
• W cięższych przypadkach zapalenie płuc może także wywołać nowy koronawirus (SARS-CoV-2).
• Zapalenie płuc różnicuje się też w zależności od tego, czy do zakażenia doszło w szpitalu, czy poza nim, oraz tego, czy osoba chora ma osłabioną odporność.
• Jego przyczynę mogą sporadycznie stanowić również procesy zapalne w płucach, wywołane na przykład lekami lub toksycznymi substancjami bądź przedostaniem się do płuc zwracanej treści żołądka (tzw. zachłystowe zapalenie płuc).

Czynniki ryzyka

Ryzyko zapalenia płuc potęguje wiele różnych czynników:

• Palenie tytoniu
• Osłabiony odruch kaszlu z powodu nadmiernego spożywania alkoholu lub chorób serca, udaru, innych schorzeń neurologicznych bądź podeszłego wieku (osłabienie mięśni oddechowych)
• Zaburzenia odruchu połykania (np. po udarze) jako przyczyna aspiracyjnego zapalenia płuc
• Ostra infekcja dróg oddechowych (zapalenie zatok) lub zapalenie oskrzeli 
• Przewlekłe choroby płuc (np. mukowiscydoza u dzieci lub POChP u osób dorosłych)
• Osłabienie układu odpornościowego lub pogorszenie ogólnego stanu zdrowia z powodu niedożywienia bądź innych chorób przewlekłych.

Na zapalenie płuc narażone są także ogólnie zdrowe młodsze osoby. Przy odpowiednim leczeniu nie ma ono jednak zwykle ciężkiego przebiegu.

Częstotliwość występowania

• Zapalenie płuc to stosunkowo powszechna choroba, która w skali roku występuje u ok. 10 na 1000 osób dorosłych.
• W przypadku mniej więcej połowy z nich konieczna jest hospitalizacja.
• Ryzyko tego schorzenia jest co do zasady szczególnie wysokie u małych dzieci (poniżej 1. roku życia) oraz osób starszych (powyżej 70. roku życia), a także osób o osłabionym układzie odpornościowym.

Badania

Typowe objawy i wyniki badań lekarskich (wykonywanych poprzez osłuchanie płuc) zazwyczaj nie wystarczają do postawienia jednoznacznej diagnozy. Zapalenie płuc można z większą pewnością podejrzewać wówczas, gdy wyniki badań krwi wskazują na stan zapalny (wysoka wartość CRP), a w organizmie występuje większa liczba białych krwinek, które świadczą o infekcji. Niezbitym dowodem na obecność tej choroby jest obraz rentgenowski płuc. Niższe nasycenie krwi tlenem może być oznaką cięższego przebiegu.

Badanie przedmiotowe

Zapalenie płuc może w wielu przypadkach zdiagnozować lekarz rodzinny, biorąc pod uwagę objawy i typowe odgłosy słyszalne podczas osłuchiwania stetoskopem oraz przeprowadzając dokładne badanie. Jeśli wyniki badań nie budzą zastrzeżeń, zapalenie płuc jest mało prawdopodobne.

W przypadku mocnego podejrzenia zapalenia płuc niekiedy lepiej jest rozpocząć antybiotykoterapię w warunkach domowych niż kierować pacjenta na wyczerpujące badania w kolejnych gabinetach lekarskich lub w szpitalu.

Badania laboratoryjne

• Badania krwi pozwalają zmierzyć parametry stanu zapalnego.
• W większości przypadków dokładne określenie organizmu chorobotwórczego nie jest jednak możliwe lub nie ma większego sensu. Jeżeli podejrzewa się jednak, że choroba może być wywołana przez nietypowe patogeny, takie jak bakterie Mycoplasma pneumoniae, Chlamydophila pneumoniae lub Legionellę, warto zidentyfikować jej podłoże, wykonując wymaz (badanie pod kątem obecności antygenu Legionelli w moczu).
• W razie podejrzenia SARS-CoV-2 ubrany w odzież ochronną personel medyczny pobierze wymaz z nosogardła. 
• W niektórych przypadkach wywołujący chorobę patogen można także określić, wykonując posiew z krwi.

Badania obrazowe

• Aby potwierdzić diagnozę, warto wykonać badanie rentgenowskie. Pozwala ocenić nasilenie stanu zapalnego oraz wykryć ewentualne powikłania.
• Można także przeprowadzić badanie ultrasonograficzne.

Skierowanie do szpitala

Pacjenci w złym stanie ogólnym lub cierpiący na poważne wcześniejsze choroby otrzymują w gabinecie lekarza rodzinnego skierowanie do szpitala. Podczas hospitalizacji najpierw określa się wywołujący schorzenie organizm chorobotwórczy, dobierając na tej podstawie odpowiednie leczenie.

Postępowanie

Pacjenci, u których zapalenie płuc przebiega w łagodny sposób, mogą leczyć się w domu.

• Należy zapewnić sobie spokój, co przyspieszy proces rekonwalescencji.
• Zaleca się rozgrzewanie i picie dużych ilości płynów.

Leki

Zapalenie płuc o podłożu bakteryjnym leczy się antybiotykami – w zależności od substancji czynnej należy je przyjmować przez określoną liczbę dni zgodnie ze wskazaniami lekarza. Spośród dostępnych antybiotyków lekarz dobierze odpowiedni, uwzględniając przy tym stan pacjenta i ewentualne wcześniejsze choroby. Warto zwrócić uwagę, że stosowane wcześniej dość powszechnie antybiotyki z grupy fluorochinolonów przepisuje się od 2019 roku jedynie wybranym osobom. Szczególną ostrożność należy zachowywać w przypadku sportowców, osób w podeszłym wieku (powyżej 80 roku życia) i cierpiących na poważne choroby serca. Fluorochinolonów nie podaje się osobom leczonym kortykosteroidami.

Pacjenci hospitalizowani z powodu ciężkiego przebiegu grypy współwystępującej z zapaleniem płuc otrzymują także leki przeciwwirusowe.

Dalsze działania

W cięższych przypadkach oraz u osób cierpiących na inne wymagające leczenia choroby konieczna jest hospitalizacja. Dotyczy to również młodszych dzieci, u których szybko rozwijają się bardzo poważne objawy zapalenia płuc, a także osób starszych, które nie mogą liczyć na odpowiedni poziom opieki w domu lub w przypadku których choroba ma ciężki przebieg.

Zależnie od stopnia zaawansowania choroby konieczne może być uzupełnienie leczenia farmakologicznego tlenoterapią, a nawet sztucznym oddychaniem.

Profilaktyka – szczepienia

U osób starszych występuje większe ryzyko cięższego przebiegu zapalenia płuc wywołanego przez pneumokoki. Z tego powodu Komitet ds. szczepień (Ständige Impfkommission, STIKO) zaleca osobom powyżej 60. roku życia szczepienie ochronne przeciwko tym bakteriom. Dotyczy to także niemowląt od 2. miesiąca życia.

W przypadku dzieci i osób dorosłych pomiędzy 2. i 60. rokiem życia to zalecenie dotyczy tylko grup szczególnego ryzyka: osób o osłabionej odporności, cierpiących na przewlekłe choroby serca, dróg oddechowych lub inne poważne schorzenia o charakterze przewlekłym.

W przypadku niedoboru szczepionek w pierwszej kolejności należy je zapewnić osobom, u których ryzyko wystąpienia chorób wywołanych przez pneumokoki jest wyjątkowo wysokie: są to m.in. dzieci do 2. roku życia, osoby o osłabionej odporności, osoby starsze po 70. roku życia oraz osoby cierpiące na przewlekłe choroby dróg oddechowych, takie jak astma czy POChP).

Szczepienie przeciwko grypie zaleca się osobom, które ukończyły 60. rok życia, cierpiącym na choroby przewlekłe, kobietom w ciąży, a także przedstawicielom określonych grup zawodowych. Pozwala bowiem zapobiec zapaleniu płuc wywołanemu przez wirusy grypy. Należy skorzystać z indywidualnych porad lekarza rodzinnego.

Rokowanie

Nasilenie choroby zależy od wywołującego ją czynnika chorobotwórczego, a także wieku i ogólnego stanu zdrowia chorego. Objęte leczeniem osoby, które zaraziły się zapaleniem płuc poza szpitalem, po 3 dniach nie mają już zazwyczaj gorączki. Bóle mięśni ustępują po 5 dniach, zadyszka po 6, a kaszel i uczucie zmęczenia po mniej więcej dwóch tygodniach. Większość (ponad 80%) pacjentów z ciężkim przebiegiem choroby doświadcza jednak dolegliwości jeszcze po 30 dniach od zachorowania.

Podczas gdy około 80% pacjentów leczy zapalenie płuc w domu, w przypadku osób starszych i osób o osłabionej odporności przybiera ono często postać ciężkiej, wymagającej hospitalizacji choroby. Do pogorszenia ogólnego stanu, które wymaga leczenia na oddziale intensywnej opieki medycznej, dochodzi wówczas, gdy przewlekła choroba płuc znacznie utrudnia oddychanie. Takie przypadki kończą się często śmiercią. Zdarza się również, że na zapalenie płuc umierają osoby leczone z powodu innej ciężkiej choroby.

Do powikłań zapalenia płuc należy ich niewydolność oraz zakażenie krwi (sepsa).

 Dodatkowe informacje

• Zapalenie płuc u dzieci
• Zapalenie płuc wywołane przez bakterie z rodzaju Chlamydia
• Zapalenie płuc wywołane przez mikoplazmy
• Choroba wywołana przez pneumokoki u dzieci
• Koronawirus SARS-CoV-2
• Antybiotykoterapia
• Palenie szkodzi zdrowiu
• Dlaczego warto rzucić palenie i jak to zrobić?
• Zapalenie płuc – informacje dla lekarzy

Autorzy

• Martina Bujard, dziennikarka naukowa, Wiesbaden
• Dr n. med. Marlies Karsch, specjalista ds. medycyny ogólnej, Monachium